του Δημήτρη Μποσνάκη
Ο συγγραφέας, ο καλλιτέχνης, ο πολιτικός, ο δάσκαλος, έχουν κάποια κοινά σημεία: Ασκούν μιας μορφής εξουσία, επηρεάζουν τους μηχανισμούς παραγωγής και αναπαραγωγής σκέψης, παρεμβαίνουν στους συσχετισμούς δύναμης, είναι εξισορροπιστές ανάμεσα στις κοινωνικές αντιπαλότητες. Και ο μεν πολιτικός έχει θεσμική παρέμβαση, οι υπόλοιποι όμως διαμορφώνουν τις ανθρώπινες σχέσεις, εισάγουν το νέο και συνδιαμορφώνουν τις σχέσεις πολίτη-εξουσίας. Κατά συνέπεια, ο ρόλος τους δεν είναι να παίζουν με τα σημαδεμένα χαρτιά της εξουσίας, αλλά να μετατρέπουν τους πολίτες σε έντιμους παίχτες, έξω από κλειστές «κοινωνίες», από πολιτικές οργανώσεις, από τη θωπεία της οποιασδήποτε εξουσίας.
Ο συγγραφέας τώρα δεν ένας απλός κατασκευαστής, που χρησιμοποιεί τον λόγο και την πληροφορία ως πρώτη ύλη, τους κανόνες της συγγραφικής τέχνης και τη μαστοριά του, για να δώσει ένα χρήσιμο αντικείμενο σε χιλιάδες αντίγραφα, που είναι το εμπορικό βιβλίο. Ο συγγραφέας είναι ηθο-ποιός και δημιουργός. Είναι ζωοδότης και ζωντανεύει ανθρώπους πάνω στο χαρτί, είναι δράστης και ξεσηκώνει τους αναγνώστες, είναι ανατροπέας και ανατρέπει παγιωμένες καταστάσεις και στερεότυπα. Η θέση του δεν είναι πίσω από τη σκηνή. Δεν κατασκευάζει χάρτινους πρωταγωνιστές ή κούκλες που παίζουν ένα σενάριο επί σκηνής. Βρίσκεται ο ίδιος επί σκηνής και υφίσταται τις συνέπειες και τις αιφνίδιες εξελίξεις του αυτοσχεδιασμού. Διότι η ζωή είναι σενάριο που απαιτεί μεγάλες ικανότητες αυτοσχεδιασμού, αμεσότητα και εναλλακτικές μεθόδους. Τα προσόντα ενός ευφυούς ανθρώπου είναι τα προσόντα ενός καλού συγγραφέα. Ο συγγραφέας πρέπει να υφίσταται, να υπομένει, να συλλέγει το απόσταγμα της εμπειρίας, για να αξίζει να γράψει. Όλα τα άλλα είναι κατασκευές, που στηρίζονται σε σπουδή, σε πλάνο, σε εξωτερικές πληροφορίες, σε διασκευή. Το αυτοβιογραφικό στοιχείο προσπαθεί να τρυπώσει από τις χαραμάδες του έργου, αλλά υφίσταται τις μεταμορφώσεις και τα φτιασιδώματα που επιβάλλει η αγορά, σε σημείο που να μην αναγνωρίζει τον εαυτό του. Το ίδιο ισχύει και για τον πολιτικό με τραγικές συνέπειες για τους πολίτες.
Λένε πως το λογοτεχνικό έργο είναι ο καθρέφτης της ψυχής του συγγραφέα. Σ’ αυτόν τον καθρέφτη παίρνουν ζωή και οι ψυχές των αναγνωστών. Είναι σαν τα νερά της Στυγός. Όποιος πίνει, ξεχνά τον εαυτό του. Αυτή είναι και η μύηση στη λογοτεχνία. Να ξεχάσουμε για λίγο ποιοι είμαστε και να ακολουθήσουμε τον συγγραφέα στον ένατο ουρανό του Παραδείσου ή στον ένατο κύκλο της Κόλασης. Έτσι η λογοτεχνία γίνεται μάθημα αυτογνωσίας. Αυτή είναι η μέγιστη αξία της. Για να συμβεί αυτό πρέπει ο λογοτέχνης να διατηρήσει την ψυχή του καθαρή. Να μην την παραδώσει στον «διάβολο» της εμπορικής επιτυχίας. Να αντισταθεί στα νεύματα της εκδοτικής αριθμολαγνείας.
Ο εκδότης είναι ο Μεφιστοφελής, στον οποίο ο συγγραφέας πρέπει να παραδώσει την ψυχή του με αντάλλαγμα την επιτυχία. Χρησιμοποιεί όλες τις μεθόδους της μαγείας: Είναι ευπατρίδης, υπεράνω πάσης υποψίας, φέρει την εμφάνιση που απαιτεί το κοινό και χρησιμοποιεί τη γλώσσα της υποκρισίας. Ο συγγραφέας επιδιώκει να γίνει ο Φάουστ, να φέρει τη γνώση στον κόσμο, να τον θεραπεύσει από τη μαγγανεία. Εκεί παρεμβαίνει ο εκδότης που υπόσχεται να του ικανοποιήσει τους πειρασμούς, βάζοντας στοίχημα πως θα κερδίσει την ψυχή του. Του χαρίζει πλούτη, εφήμερη δόξα, κοσμοπολιτισμό, όλα εκείνα που υποτάσσουν τη θέληση. Στην κρίσιμη στιγμή εμφανίζεται η Μαργαρίτα, ξεγελασμένη από τη δόξα του Φάουστ. Η Μαργαρίτα είναι η ξεγελασμένη λογοτεχνία, ερωτευμένη με ένα νάρκισσο που λησμόνησε την αρχική αποστολή του, να θεραπεύει τους ανθρώπους. Το τέλος είναι τραγικό. Η Μαργαρίτα νιώθει εξαπατημένη, αφού όμως έχει κόψει τους δεσμούς της με όσα την ενώνουν με την πραγματική ζωή. Όταν κοπεί ο ομφάλιος λώρος που συνδέει τον συγγραφέα με την πραγματική ζωή, τότε νιώθει απογοητευμένος, ξεχασμένος, απατημένος από το ίδιο το κοινό που τον λάτρεψε. Πόση διαφορά από την αιωνιότητα της πραγματικής λογοτεχνίας. Αυτή που είναι το καταστάλαγμα μιας στερημένης, άδοξης, αλλά τόσο χυμώδους ζωής. Αυτή που δεν εξαπάτησε ούτε τον συγγραφέα ούτε το κοινό που πάντα αργεί, αλλά έχει τον τελευταίο λόγο.
Η λογοτεχνία οφείλει να οσφραίνεται τις κυοφορούμενες αλλαγές, να προετοιμάζει τον αναγνώστη, να κάνει ρήξεις με τον χωνεμένο λόγο, να ξανοίγει το όραμα, να δείχνει νέους δρόμους. Ιδιαίτερα η ποίηση είναι η μήτρα των νέων ιδεών. Όταν σε μια χώρα παύει να παράγεται νέα ποίηση, αυτό σημαίνει ότι έχει παύσει κάθε κυοφορία νέων εξελίξεων και υπάρχει πνευματικό και ηθικό τέλμα. Όποια ανάπτυξη κι αν υπάρξει στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα θα είναι στρεβλή, αβέβαιη, ανερμάτιστη και αμφίβολη ως προς τα κίνητρα. Ανάπτυξη γεννά μόνον ο πολιτισμός! Και πολιτισμό παράγουν μόνο όσοι έχουν ανεβεί στη σκηνή του κόσμου και έχουν σκηνοθετήσει τον εαυτό τους αυτοσχεδιάζοντας!