Tου Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
«Κουβαλούσα από εκείνη τη στιγμή το δυσάρεστο συναίσθημα ότι δεν είμαι μόνο το μαύρο πρόβατο, αλλά λίγο, για να μιλήσω σαν τον Καρλ Κράους, το πουλί που βρωμίζει τη φωλιά του, ή, αν θέλετε, ο κακός Γάλλος, εκείνος που αρνείται να πληρώσει το υποχρεωτικό αφιέρωμα του θαυμασμού στις εθνικές φιλοσοφικές δόξες».
Δεν ήταν γνωστός έξω από ένα περιορισμένο κύκλο μυημένων στη φιλοσοφία. Αντί να αναλώνεται όπως οι προβεβλημένοι από ένα οργανωμένο σύστημα μέσων προβολής και ενημέρωσης στάθηκε εκηβόλος υπερασπιστής της διαφωτιστικής παράδοσης και λεπτεπίλεπτος κριτής του δογματισμού. Η διαδρομή του διαφωτίζει τον απόμακρο χαρακτήρα του, τον ερμητισμό του, τη μεθοδολογική αυστηρότητα και προ πάντων αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ύψιστη επιστημονική αρετή, τη διανοητική ταπεινότητα. Να είναι τυχαίο άραγε πως ο επίμονος αρνητής των διακρίσεων και βραβεύσεων, της προβολής και της ανώφελης έκθεσης, συναντούσε στο σημείο αυτό της διανοητικής του τροχιάς τους Σοφιστές, το κίνημα του Αρχαίου Ελληνικού Διαφωτισμού;
Ο Jacques Bouveresse ολοκλήρωσε τη διανοητική του διαδρομή σε ηλικία 80 ετών στις 9 Μαΐου. Άφησε πίσω του έργο με εμβέλεια και αναγνώριση διεθνή ως ισότιμος συνομιλητής με σπουδαίους εκπροσώπους της Αναλυτικής Φιλοσοφίας όπως ο Michael Dumett, ο Crispin Wright και ο Hilary Putnam. Όμως αυτό που συνιστά τη ρηξικέλευθη παρέμβασή του στη Γαλλική φιλοσοφία είναι οι εξωστρεφείς αναζητήσεις του και πάνω απ’ όλα η τεκμηριωμένη του κριτική στους κυρίαρχους κύκλους της γαλλικής διανόησης. Είναι σημαντικό να επισημανθεί πως τόσο ο ίδιος ως επίγονος όσο και οι πρόδρομοι της κριτικής φιλοσοφίας και δάσκαλοί του Julles Vuillemin και Gilles-Gaston Granger είχαν μια κοινή διαδρομή: ταπεινής κοινωνικής καταγωγής, διακρίθηκαν στις σπουδές τους και παρέμειναν προσηλωμένοι ως το τέλος της ζωής τους στην αυστηρότητα που τους διέκρινε στις αναζητήσεις τους.
Γόνος αγροτικής και πολυμελούς, εννεαμελούς, οικογένειας ο Jacques Bouveresse με εξαιρετικές επιδόσεις στις σπουδές, υπήρξε σ’ όλο το βίο του ακαταπόνητος διανοητής. Γεννημένος στις 20 Αυγούστου 1940 στα ορεινά του Epenoy (Doubs), φοίτησε στην Ecole normale supérieure το 1961, κατέλαβε την πρώτη θέση στο διαγωνισμό Aggregation της φιλοσοφία το 1965, και καθιερώθηκε ως σημαντική μορφή της Γαλλικής φιλοσοφίας. Το προνομιακό πεδίο ενασχόλησής του ήταν η αναλυτική φιλοσοφία που βασίζεται στη λογική ανάλυση της γλώσσας για να διαφωτίσει τα μεγάλα φιλοσοφικά ζητήματα. Ως αναγνωρισμένος ειδικός στο Wittgenstein και του λογικού θετικισμού, υπερασπίστηκε τη βασικές προκείμενες της σκέψης του που ήταν ο σεβασμός των αρχών της λογικής, η εστίαση στην πραγματικότητα, και ο ρεαλισμός χωρίς μεταφυσική. Αποκήρυξε εξ αρχής κάθε μορφή αισθητικοποίησης και ανούσιων περιγραφών, την ένοχη ασφάλεια της ομήγυρης που διαμόρφωναν κυρίως οι φιλόσοφοι της Rive gauche, της Αριστερής όχθης του Σηκουάνα, για να αφοσιωθεί με αυστηρότητα στις προγραμματικές του αρχές.
«Το έργο του φιλόσοφου είναι να πολεμήσει ενάντια σε κάθε είδους μυθολογία, είτε προέρχεται από την επιστήμη, την ψευδο-επιστήμη, την αντι-επιστήμη ή τη φιλοσοφία. Η πρωτότυπη φιλοσοφική τεχνική που χρησιμοποίησε ο Wittgenstein από την πλευρά του ενεργοποιεί εξαιρετικούς πόρους φαντασίας, επινόησης και γοητείας, και είναι τελικά περισσότερο σαν αυτή του αισθητικού ή του κριτικού της τέχνης παρά εκείνη του στοχαστή»
Βαδίζοντας αντίθετα στο κυρίαρχο ρεύμα της Γαλλικής Φιλοσοφίας ανάδειξε τη σπουδαιότητα στοχαστών όπως ο Bernard Bolzano, Franz Brentano, Ludwig Boltzmann, Gottlob Frege, ο Bertrand Russel, ο Rudolf Carnap που με το έργο τους αναμόρφωσαν τη φιλοσοφική σκέψη και την επιστήμη. Στον αντίποδα δεν υπολόγισε το τίμημα της κριτικής του προς τα ιερά τέρατα της Γαλλικής φιλσοοφίας, δείγμα κι αυτό της διανοητικής του εντιμότητας:
«Στη Γαλλία, τείνουμε να θεωρούμε τη φιλοσοφία ως ουσιαστικά λογοτεχνικό είδος και να εκτιμούμε πάρα πολύ, και μερικές φορές αποκλειστικά, σε έναν φιλόσοφο, τις ιδιότητες ενός συγγραφέα. Το φαινόμενο ήταν πολύ εντυπωσιακό, πάντως, στην προηγούμενη γενιά, με ανθρώπους όπως οι Foucault, Derrida, Deleuze, Serres».
Εξίσου αυστηρός ήταν και στην άκριτη μεταφορά εννοιών και αποτελεσμάτων από τη Φυσική (Κβαντική) και τη Λογική (Θεώρημα Godel) στο πεδίο της φιλοσοφίας και των Κοινωνικών «Επιστημών» με τη δημόσια παρέμβασή του στην περίφημη υπόθεση Sokal. Ο τελευταίος με παραπλανητικό του άρθρο ανέδειξε τη σύγχυση που επικρατεί με την προκρούστια μεταφορά εντυπωσιακών εννοιών και αποτελεσμάτων στο περικείμενο άλλων πεδίων του επιστητού. Για τον Bouveresse το ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια περίοδο συναίνεσης, δεν σημαίνει ότι είναι απαραίτητο να είμαστε θετικοί, ευγενικοί και συμφιλιωτικοί, όπου η ευσεβής συμπεριφορά είναι πιο αμυντική σήμερα από ό, τι στο παρελθόν. Υποστηρίζει όμως πως δεν θα πρέπει να υιοθετήσουμε μια κατασταλτική και αστυνομική στάση για την αυξανόμενη ανοησία που ανεχόμαστε στο όνομα της «σκέψης» και της «δημιουργικότητας». Το εργαλείο καταπολέμησης του ανορθολογισμού, αλλά και της πολιτικής ορθοδοξίας όπως με δογματισμό προωθείται δεν μπορεί να είναι παρά η κριτική σκέψη. Ο ίδιος ο Bouveresse ήταν όμως ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στα φαινόμενα ‘διανοητικής απάτης’ όπως χαρακτήρισε τις θέσεις ευνοημένων φιλοσόφων των μέσων, των Νέων Φιλοσόφων όπως ο Bernard-Henri Lévy και ο Jean-Marie Benoist. Η απόχρωση της θέσης του μαρτυρεί το αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον του για «πολυφωνική γνώση» και δέσμευση.
Εργώδης και εμβριθής η συνεισφορά του στη Φιλοσοφία, αλλά εξίσου σημαντική η κριτική του παρέμβαση στον χώρο της διανόησης καταγγέλλοντας προκάλυπτα τα συστήματα προώθησης, αναίσχυντου κυνισμού και ευνοιοκρατίας και την τερατώδη δύναμη του τύπου. Η στάση του δεν είναι παρά η προέκταση της μορφωτικής του σκευής και των μεθοδολογικών του εργαλείων: η συνέπεια των καταστατικών αρχών, η ηθική της έρευνας και η απροκατάληπτη ανάλυση της αλήθειας είναι ο σπερματικός πυρήνας που διαμορφώνει το ήθος του στοχαστή.
«Όταν είστε ταπεινής καταγωγής και έχετε διδαχθεί να ακολουθείτε τους κανόνες αυστηρά, το να αντιμετωπίζετε τακτικά την ανεντιμότητα των προνομιούχων είναι σοκαριστικό: δεν είναι ευχάριστο να αναρωτιέστε εάν οι άνθρωποι που σας έχουν ενσταλάξει τον σεβασμό των αρχών δεν ήταν, στο κάτω μέρος του εαυτού τους, ανόητοι».