Ιστορίες με τις λέξεις – Νη- όπως νηστεία

της Αντιγόνης Σδρόλια

Λίγοι αναγνωρίζουν το πρόθημα νη-. Πρόκειται για λόγιο αχώριστο μόριο, πρόθημα αρχαίων σύνθετων λέξεων, που κρύβεται σε λέξεις της νέας ελληνικής και δίνει την αντίθετη σημασία απ’ αυτήν που δηλώνει το β’ συνθετικό. Έχει την έννοια του άνευ. Με δυο λόγια νη- σημαίνει ότι κάτι δεν υπάρχει.
Το γράμμα νι είναι το αρχικό γράμμα λέξεων που γενικότερα δηλώνουν άρνηση σε αρκετές ξένες γλώσσες. Ο κατάλογος των αρνήσεων είναι μακρύς: no, not, ne, non, nul, nein, nicht, nie, niente, nada, nee, niet.

Έτσι η νηνεμία (νη + άνεμος) δηλώνει την έλλειψη ανέμου, την άπνοια, και μεταφορικά την απουσία ψυχικής ή κοινωνικής έντασης. Ο νηπενθής (νη + πένθος) είναι αυτός που δεν πενθεί, δεν αισθάνεται ούτε προκαλεί λύπη. Το νηπενθές στη βοτανική είναι εντομοφάγο φυτό των τροπικών χωρών που ο χυμός του δρα αγχολυτικά. Το νήπιον (νη + έπος) είναι το παιδί που δεν μπορεί να μιλήσει ακόμη.

Συχνά οι λέξεις που έχουν ήδη το αρνητικό μόριο νη-, παίρνουν και το α- στερητικό. Έτσι προκύπτουν λέξεις γνωστές και εύχρηστες. Ο νηλεής (νη + έλεος) είναι άσπλαχνος, χωρίς κανένα έλεος, μέχρι που γίνεται ανηλεής. Ο νήκουστος (νη + ακούω) γίνεται ανήκουστος. Ο νήκεστος (νη + ἆκος = θεραπεία) είναι ο αγιάτρευτος. Από εκεί η φράση «ανήκεστος βλάβη». Ο νώδυνος (νη + οδύνη) είναι αυτός που δεν αισθάνεται οδύνη ή την καταπραΰνει. Γίνεται ανώδυνος. Παρόμοια ο νώνυμος (νη + όνομα) είναι αυτός που δεν έχει όνομα, ο ανώνυμος. Υπάρχουν σύνθετες λέξεις πιο σπάνιες, όπως ο νήποινος (νη + ποινή), δηλαδή ο ατιμώρητος. Διασώζεται στη φράση νηποινεί τεθνάτω. Είναι ο θεσμός του ατιμώρητου φόνου στην αρχαία Αθήνα ως έσχατη ρήτρα αυτοπροστασίας της κοινωνίας. Ο τυραννοκτόνος εξασφάλιζε την ατιμωρησία, καθώς ο φόνος ερμηνεύεται ως αντιτυραννική πράξη που προστάτευε τη δημοκρατία.

Ο νήστις (νη + εσθίω, τρώγω) είναι αυτός που δεν έφαγε κι έμεινε νηστικός. Ακόμη και ξενηστικωμένος. Και η νηστεία είναι η αποχή από το φαγητό, καθώς ο ανήστευτος δεν μπορεί να κοινωνήσει. Κι έτσι οι τροφές διακρίνονται σε νηστίσιμες και αρτύσιμες.
«Νηστεύει ο δούλος του Θεού, γιατί φαΐ δεν έχει» λέει η παροιμία ειρωνικά για όσους είναι εγκρατείς λόγω ανέχειας. Για τον απλό λαό «νηστικό αρκούδι δε χορεύει». Κι επειδή πάντα «ο νηστικός καρβέλια ονειρεύεται», κάποιοι επινοούν τρόπους, για να καταστρατηγούν τη νηστεία. Η Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη, γνωρίζουσα εκ πείρας τι εστί πείνα, ελυπείτο τους πεινώντας συντρόφους. «Βαπτίσατε την χήνα ταύτην εις ιχθύν και φάγετε αυτήν αφόβως», τους συμβουλεύει. Κάπως έτσι προήλθε η έκφραση «βαφτίζω το κρέας ψάρι» που τη λέμε όχι μόνο για τους υποκριτικά νηστεύοντες και τους γιαλαντζί θεοσεβείς που παραδίδουν μαθήματα ηθικής, αλλά κυρίως για αυτούς που προσπαθούν με ευφημισμούς να μας πείσουν ότι μένουν πιστοί στις αρχές τους διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα.
Εμμανουήλ Ροΐδης, Πάπισσα Ιωάννα (1920).