Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Ακόμη κι αν η «Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί», όπως επεσήμανε ο Εφέσιος σκοτεινός φιλόσοφος, o άνθρωπος κινούμενος είτε από την αναγκαιότητα προσαρμογής και επιβίωσης στο περιβάλλον που ζει, είτε υπακούοντας στη βαθύτερη πνευματική και διανοητική ανάγκη για να διευρυνθεί το εύρος του γνωσιακού του ορίζοντα, επιδιώκει συνεχώς τη δημιουργία γνώσης. Η αλγεινή πορεία κατάκτησης της γνώσης δεν περιορίζεται στην ανακάλυψη των νόμων που ερμηνεύουν το περιβάλλον της βιόσφαιράς μας ή το σύμπαν ευρύτερα, αλλά μετουσιώνει την περιπέτεια της αναζήτησης σε δράση. Ο άνθρωπος είναι «Homo viator», ένας νομάδας που αφήνει τον φυσικό του χώρο για να πορευθεί πάντα πιο μακριά. Οδηγημένος τόσο από τη φαντασία του, αλλά και από δημιουργικές ανησυχίες.
Η κατανόηση του κόσμου είναι αναγκαίος και ικανός όρος για την εκδίπλωση της δράσης που αξιοποιώντας τις κατακτήσεις της επιστήμης θα μετασχηματίσει την κοινωνία. Όσο κι αν ο Μάρξ εγκαλούσε, στην τελευταία από τις θέσεις για τον Φόιερμπαχ, τους φιλοσόφους της εποχής του για τη μονόπλευρη ενασχόλησή τους με την ερμηνεία του κόσμου καλώντας σε αντιστροφή με την επαναστατική δράση για αλλαγή του κόσμου, οποιαδήποτε προσπάθεια παρέμβασης προϋποθέτει την κατανόηση του κόσμου.
Η επιστήμη, από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ανθρώπου, παραμένει για σημαντικό τμήμα του πληθυσμού terra incognita. Κι όμως αφορά σε πολλαπλά επίπεδα τη ζωή μας. Ο στοιχειώδης επιστημονικός εγγραμματισμός που προετοιμάζει το άτομο να ανταποκριθεί στον ρόλο του συνειδητοποιημένου πολίτη διαμορφώνει την κρίσιμη μάζα που επιτρέπει στις κοινωνίες να ανταποκριθούν με υγιές κριτικό πνεύμα στις προκλήσεις της τεχνοεπιστήμης. Αντί ο πολίτης να παραμένει απλός επιτελικός χειριστής των τεχνουργημάτων (κινητό τηλέφωνο, συσκευές πλοήγησης, υπολογιστές, κλπ), είναι σημαντικό να μπορεί με επαρκή πληροφόρηση και γνώση των βασικών αρχών της επιστήμης να συμμετέχει στη διαμόρφωση πολιτικών. Όταν στην επιστήμη παρέχεται κρατική στήριξη και χρηματοδότηση θα πρέπει να υπάρχει ένα στοιχειώδες επίπεδο δημόσιας κατανόησης για την αποστολή της. Τα αντιθετικά δίπολα μεταξύ άκριτου θαυμασμού, αποθέωσης από τη μια και παράλογης φοβίας και εχθρότητας από την άλλη, δεν συμβάλλουν στον διάλογο για τη διαμόρφωση μιας λελογισμένης πολιτικής. Μόνον αν οι πολίτες ενημερωθούν με έγκυρο και κατανοητό τρόπο για τις αρχές λειτουργίας της επιστήμης, του περιεχομένου της και των συνεπειών εφαρμογής της, μπορούμε να προσβλέπουμε σε μια κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς στη γνώση και στην πληροφορία. Επιπλέον η επιστημονική γνώση, ενισχύει την κριτική πρόσληψη των ανακαλύψεων και των παραγώγων της τεχνολογίας.
Ο Ιωσήφ Σηφάκης στο βιβλίο του «Κατανοώντας και αλλάζοντας τον κόσμο» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, καταθέτει με το κύρος της επιστημονικής του βαρύτητας τη συνεισφορά του στη δημόσια κατανόηση της επιστήμης και της γνώσης. Το δοκίμιό του συνιστά μια πραγματιστική προσέγγιση που βασίζεται σε μια υπομόχλια ανθρωπιστική φιλοσοφία. Με τα εχέγγυα μιας πολύτιμης επιστημονικής σκευής που συνοδεύεται από την ύψιστη επιστημονική διάκριση στον τομέα της Πληροφορικής, το βραβείο Turing, ο συγγραφέας καταθέτει τον καρπό της διανοητικής του παραγωγής σε ζητήματα που άλλα διατηρούν ένα αμετάπτωτο διαχρονικά ενδιαφέρον και άλλα που χρήζουν μιας επείγουσας διαπραγμάτευσης. Ο λόγος του κατανοητός, έχει το χάρισμα του επιστήμονα που διασυνδέει την επιστημονική γνώση με τις εφαρμογές της και την αμεσότητα των συνεπειών της, χωρίς να θυσιάζει την ακρίβεια στον βωμό της εκλαΐκευσης. Επαναφέρει στο προσκήνιο του διαλόγου, μέσα από μια επικαιροποιημένη και επιστημολογικά διευρυμένη προοπτική τη θέση του Georges Canguilhem για τη σύζευξη γνώσης και ζωής, καθιστώντας ευκρινή τη συσχέτιση μεταξύ των διαδικασιών της επιστήμης και της ζωής, ως οργανωμένης μορφής συμβίωσης σε κοινωνίες.
Αρχικά φιλόδοξο το εγχείρημα, όμως ο συγγραφέας με τη διανοητική ταπεινότητα που τον διακρίνει, ύψιστη επιστημονική αρετή κατά το κίνημα του Αρχαίου Ελληνικού Διαφωτισμού, τους Σοφιστές, επισημαίνει πως οι θέσεις του αποτελούν προκείμενες για να συγκροτηθεί ένας συνεκτικός διάλογος που αφορά στην επιστήμη και την κοινωνία.
Στον πυρήνα της προβληματικής που αναπτύσσει ο Ιωσήφ Σηφάκης είναι η δυικότητα του κόσμου ως διακριτών και ταυτόχρονα συμπληρωματικών μεταξύ τους οντοτήτων: Της ύλης/ενάργειας από τη μια και της πληροφορίας από την άλλη που συγκροτούν το δίπολο φαινομένων και νοουμένων.
Η διαλεκτική λειτουργία των οντοτήτων αυτών παρέχει στον συγγραφέα τη δυνατότητα να αναδείξει τον ρόλο της γνώσης, τόσο στη μελέτη των φυσικών όσο και των νοητικών και κοινωνικών φαινομένων. Η ανάλυση της έννοιας της πληροφορίας με τη χρήση διαγραμμάτων και παραδειγμάτων καθιστά κατανοητές βασικές έννοιες του υπολογιστικού παραδείγματος. Παράλληλα διασαφηνίζει τα δομικά χαρακτηριστικά του ανθρωπομορφικού μοντέλου των νευρωνικών δικτύων. Τα σύστοιχα χαρακτηριστικά της γνώσης ως χρήσιμης πληροφορίας και τα εσωτερικά όρια του επιστημονικού φορμαλισμού που το λογικομαθηματικό μοντέλο επιβάλλει, αναλύονται για να διασαφηνισθεί η εγγενής υπέρβαση του μαθηματικού/επιστημονικού σύμπαντος.
Η σχηματοποίηση των πληροφορικών μοντέλων είναι εύληπτη και επεκτείνεται στην περιγραφή της συνειδητής συμπεριφοράς του ανθρώπου, κατά τα πρότυπα της λειτουργίας μιας πληροφορικής μηχανής που επιλέγει και διαχειρίζεται στόχους με βάση ένα αξιακό σύστημα, όπως αυτό προσδιορίζεται στην αλληλεπίδρασή του με το κοινωνικό σύνολο.
Η ανάλυση δεν περιορίζεται στα επιστημολογικά προαπαιτούμενα της επιστημονικής γνώσης και της μεθοδολογίας. Παράλληλα εκφράζονται εκτιμήσεις του συγγραφέα για τα πολυδάπανα προγράμματα έρευνας και τον κοινωνικό τους αντίκτυπο.
Εξίσου συναρπαστικά ως αφήγημα είναι τα κεφάλαια που αφορούν στην αντιθετική σχέση σκέψης/υπολογιστικής μηχανής και του νέου επιστημολογικού παραδείγματος που συνιστούν τα αυτόνομα συστήματα και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στα οργανωσιακά πρότυπα της κοινωνίας μας και τη λειτουργία της δημοκρατίας. Καταξιωμένος παγκοσμίως επιστήμονας για το ερευνητικό του έργο, στη σχεδίαση και επαλήθευση πληροφορικών συστημάτων, ο Ιωσήφ Σηφάκης δεν περιορίζεται στο πεδίο της ανάλυσης και σύνθεσης των πληροφορικών συστημάτων και της αξιοποίησής τους στη μελέτη της συνειδητότητας. Συνδέει την πραγματιστική επιστημονική γνώση με μια ανθρωπιστική στοχαστική θέωρηση, αναδεικνύοντας στο επίκεντρο της ανάλυσής του έναν κώδικα αξιών που δίνει νόημα και κύρος στις πράξεις των ανθρώπων.
Στον βαθμό που η Τεχνητή Νοημοσύνη προβάλλει, στην ακραία εκδοχή της, ως παράγοντας διαμόρφωσης της πραγματικότητας και τα Αυτόνομα Συστήματα αποψιλώνουν βαθμιαία γνωστικές λειτουργίες και δεξιότητες από τους ανθρώπους, η δημόσια κατανόηση του επιστημονικού γίγνεσθαι εξοπλίζει τους πολίτες με κριτική γνώση που ενισχύει τη συμμετοχικότητα στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων. Το βιβλίο του Ιωσήφ Σηφάκη είναι πολύτιμη συμβολή στην κατανόηση του επαναπροσδιορισμένου ρόλου που η επιστήμη διαδραματίζει στην Κοινωνία της Γνώσης. Μας βοηθά να αντιληφθούμε τα κριτήρια επιλογής που πρέπει να πρυτανεύσουν στις Επιστήμες της Πληροφορίας και της Γνώσης. Το κείμενο με την αφηγηματική και παιδαγωγική ενάργειά του είναι πηγή πληροφοριών και τόπος διαλόγου που απευθύνεται, όχι μόνο στους εξοικειωμένους με το ιδιόλεκτο της επιστήμης πολίτες, αλλά σε κάθε φιλομαθή και ενεργό πολίτη που στις οραματικές του στοχεύσεις προσβλέπει σε μια αξιοκρατική και ευημερούσα κοινωνία.