Της Χαρούλας Φράγκου
Πριν καλά-καλά κρατήσω το βιβλίο της στα χέρια μου ήξερα πως θα γευόμουν την ευωχία της γραφής σελίδα τη σελίδα και το αίφνης του λόγου της για γεγονότα που είχαμε συζητήσει στις φιλικές μας ανταμώσεις. Με τη συγγραφέα Γιώτα Κούγιαλη έτυχε να μοιραζόμαστε κάποιες κοινές, κατά κάποιον τρόπο, μνήμες ζωής και σαν πιο ιδιαίτερες και όχι τόσο συνηθισμένες για τους άλλους αποφασίσαμε, όπως φαίνεται σε χρόνο που δεν είχε προσδιοριστεί από καμιά μας, πως έπρεπε κατά δύναμιν να καταγραφούν. Μετά από την έκδοση πολλών βιβλίων της για παιδιά, αλλά και εκπαιδευτικού περιεχομένου για συναδέλφους, όντας η ίδια η Κούγιαλη νηπιαγωγός, καθώς και δύο μυθιστορημάτων που αγαπήθηκαν και κυκλοφόρησαν με ιδιαίτερη επιτυχία, η στιγμή να υλοποιηθεί η επιθυμία της για τη μακρινή βόλτα στο παρελθόν προφανώς είχε φτάσει.
Έτσι με τον πρωτότυπο τίτλο «Απόψε τι βλέπεις γύρω σου;» πριν λίγους μήνες έφερνε στο φως της δημοσιότητος το νέο της μυθιστόρημα (εκδόσεις Καστανιώτης 2020, σελ. 448, Αθήνα) και μας κοινωνούσε με την προσωπική μαεστρία της πένας της έναν κόσμο αλλοτινό αυτόν τον μικρόκοσμο των «Παιδοπόλεων» όπου είχε και εκείνη το μερτικό της, με γεύση… πικραμύγδαλου μα ευτυχώς πασπαλισμένο με συνετή δόση άχνης για να εισπράττει, φευ, η ψυχή και μια στάλα γλύκας απ’ τ’ αφηγηθέντα.
Την άκρη του νήματος της ιστορίας του βιβλίου κρατεί η Αθηνά, η μικρή κόρη μιας οικογένειας από χωριό του Πηλίου που αντίξοες συνθήκες την οδηγούν μετά τον περίεργο θάνατο της μητέρας, κάποιοι μιλούν για αυτοκτονία, και την εγκατάλειψη του πατέρα, όλοι συμφωνούν για σίγουρη μοιχεία, στον εγκλεισμό της στην Παιδόπολη της Λάρισας «Απόστολος Παύλος». Συνηθισμένο φανόμενο για παιδιά της Μεταπολεμικής και μετεμφυλιακής Ελλάδας των δεκαετιών 1950-1960 όπου και ξετυλίγεται και η συγκεκριμένη μυθιστορία. Η ορφάνια, η οικονομική δυσπραγία, αλλά και πολλά άλλα κοινωνικά φαινόμενα που συντάρασσαν τότε την ελληνική οικογένεια, άνοιγαν τις πόρτες των Ιδρυμάτων να φωλιάσουν νεαροί νεοσοί στην ξένη πλην φιλόξενη αγκαλιά των ξένων… Και έχουμε διαβάσει κατά καιρούς τέτοια βιβλία μαρτυρίες που γράφτηκαν από μνήμες τροφίμων σε Ορφανοτροφεία, Άσυλα Παιδιών και Παιδοπόλεις, όπως το συγκεκριμένο, που αποτελούν συγκλονιστικές μαρτυρίες ζωής για τις εμπειρίες και τα συναισθήματα των πονεμένων αυτών ψυχών.
Ωστόσο η δημιουργός άξια βιρτουόζος της λογοτεχνίας διευθύνει την εξέλιξη του δράματος με περίσσεια μαεστρία παραθέτοντας παράλληλα με την πορεία και τον αναγκαστικό εγκλεισμό της μικρής Αθηνάς, τη σκληρή και γεμάτη απογοητεύσεις βιωτή της μεγαλύτερης αδελφής της Ευθαλίας (Φταλιώς) που μετά την κατάρρευση της οικογενειακής συνοχής οδηγείται ως υπηρέτρια στην Αθήνα και σε έναν αποτυχημένο, αλίμονο, γάμο που φτάνει στα όρια του μίσους. Με τον τρόπο αυτό η αφήγηση αποκτά ένα πρόσθετο ενδιαφέρον σχετικά με τις συνθήκες που αντιμετωπίζεται η ζωή μέσα και έξω από τα τείχη του Ιδρύματος και αν οι ευκαιρίες που δόθηκαν στις δύο πρωταγωνίστριες άξιζαν ή όχι την απομάκρυνση απ’ τον ιστό της οικογένειας.
Ζυμωμένη με μια σπιρτώδη αμεσότητα προφορικού λόγου ενίοτε και ντοπιολαλιάς η γραφή της Γιώτας Κούγιαλη δοθείσης και της προσεγμένης γοητευτικής αταξίας, νεότερη λογοτεχνική μορφή αφήγησης, παρασύρει εντυπωσιακά πέρα από τα υπέρ και τα κατά της ιδρυματικής καθημερινότητας της Αθηνάς στα κοσμοϊστορικά γεγονότα της δεκαετίας του 1960-70, που ως σημειώσεις έγκριτων εφημερίδων προσδίδουν στο μυθιστόρημα το κύρος της ενδελεχούς έρευνας εκ μέρους της συγγραφέως καθιστώντας το πολύτιμη πηγή πληροφοριών για κάθε υποψιασμένο αναγνώστη.
Η επταετία της χούντας εμφιλοχωρεί έτσι στις σελίδες της Ελληνικής Ιστορίας και στη ροή της ζωής της «Παιδόπολις» άλλοτε ασφυκτικά ανυπόφορη για την ήδη φυλακισμένη παιδική ψυχή και άλλοτε πάλι …διασκεδαστικά να τη διαφεντεύει με γιορτές και παράτες. Παράλληλα παγιδευμένη στην προσωπική της χούντα η Ευθαλία η μεγαλύτερη αδελφή επιχειρεί να τινάξει τα ματωμένα φτερά της, προκειμένου να λυτρωθεί από τα δεσμά ενός δεσποτικού γάμου και να δώσει αυτή εν τέλει τις απαντήσεις που ψάχνει η ιστορία μας στις ατελείωτες συναισθηματικές ατραπούς που το χέρι της μοίρας ή τα παράτολμα ανθρώπινα πάθη οδηγούν. Γραπτές και προφορικές επίσης μαρτυρίες τροφίμων από όλες τις Παιδοπόλεις της Ελλάδας που δίνουν εμβόλιμα αδελφικά το χέρι στη συγγραφέα φορτίζουν ή και αποφορτίζουν το κλίμα για να συνεχίσει να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον για το αποτέλεσμα στο ερώτημα που επιθυμεί να εκμαιεύσει απαντήσεις για να δικαιολογηθεί ο τίτλος του βιβλίου «Απόψε τι βλέπεις γύρω σου;»…
«Είναι η φράση κλειδί, θα μπορούσα να ξεκινήσω την αφήγηση με αυτή» θα πει η συγγραφέας «Απόψε τι βλέπεις γύρω σου; με ρώτησε πρώην τρόφιμος στην πρώτη πανελλήνια συγκέντρωση παιδοπολιτών που γινόταν στην Αγριά του Βόλου. Δεν του απάντησα…».
«Mια αγκαλιά πληγωμένα πουλιά», θα μπορούσε ίσως να πει…
Τι ν’ απαντήσεις όμως όταν απέναντί σου έχεις ανθρώπους που πατούν γερά στα πόδια τους, καταξιωμένους επιστήμονες, εκπαιδευτικούς, στρατιωτικούς, οικογενειάρχες επιτυχημένους, που ενώ πέρασαν από Συμπληγάδες κατάφεραν να φτάσουν στην Ιθάκη τους; Και πώς ν’ αμφισβητήσεις την ίδια σου τη ζωή που σου χάρισε χωρίς φειδώ τόσα πνευματικά και υλικά αγαθά, που σε άλλη περίπτωση επιμελώς θα είχε… ξεχάσει…
Σαφώς η ζωή διαγράφεται αλλιώς για ένα παιδί που μεγαλώνει σε ίδρυμα. Και κανείς δεν μπορεί να συλλάβει την αγωνία και τον τραυματισμένο ψυχισμό του όταν βίαια η μοίρα το χωρίζει από το οικογενειακό του περιβάλλον. Επίπονες ωστόσο, καταστάσεις αναγκάζουν πολλές φορές αυτή τη μεταστέγαση και χάνεται τότε ο κόσμος του όλος… Εκεί λοιπόν καλείται το ίδρυμα και οι άγνωστοι άνθρωποι που το αποτελούν να σκύψουν καλόγνωμα και στο πιο δύσκολο πρόβλημα και να προσπαθήσουν να το λύσουν. Να γίνει η συμπάθεια και η υπομονή τους το κουκούλι που θα μετατρέψει την παιδική ανασφάλεια, τον θρήνο και την οργή σε χαμόγελο και ελπίδα. Κι όσο κι αν φαίνεται απίστευτο η καλοσύνη καμιά φορά των ξένων είναι το πιο σίγουρο καταφύγιο για να μεταμορφώσει τη χρυσαλίδα σε πεταλούδα.
Το μυθιστόρημα της Γιώτας Κούγιαλη «Απόψε τι βλέπεις γύρω σου» αξίζει να διαβαστεί για την άψογη λογοτεχνική γοητεία του Λόγου, κυρίως όμως την αλήθεια των γεγονότων, την ανθρώπινη δύναμη που κρύβεται στις πιο αθέατες χαραμάδες της ψυχής και αν δεν αναφέρεται στην ιστορία της οικογένειας της συγγραφέα παρά είναι προϊόν μυθοπλασίας εν τούτοις στη βιωτή των ηρώων του κειμένου στις σκέψεις και στον τρόπο ζωής της Αθηνάς βρίσκεται «σαν σκόρπια κομματάκια παζλ» η ζωή της ίδιας της καταξιωμένης και πολυγραφότατης Γιώτας Κούγιαλη. Δανείζομαι έτσι λέξεις από την τελευταία φράση του εξαιρετικού αυτού ψυχογραφικού κοινωνικού πονήματος για να την ευχηθώ και να τη συγχαρώ ολόκαρδα αποφεύγοντας εσκεμμένα τα… θαυμαστικά… «Θα φάνταζαν παράταιρα» στο σεμνό κι ευγενικό της χαρακτήρα.