Της
Αναστασίας Βελέντζα
Η Μεσόγειος θάλασσα θεωρείται η σημαντικότερη περιφερειακή θάλασσα του πλανήτη, καθώς επίσης κατέχει και την πρώτη θέση κατάταξης των πλέον σημαντικών κλειστών περιφερειακών γεωπολιτικών συστημάτων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Οι παράγοντες που δημιούργησαν τις τάσεις της τουριστικής ανάπτυξης στις χώρες της Μεσογείου και κάποια γενικά χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν σε σχέση με άλλες περιοχές παγκόσμια, είναι το μοναδικό φυσικό οικοσύστημα, η εκπληκτική πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά, οι ήπιες κλιματολογικές συνθήκες, κατοικημένες και καλώς συνδεδεμένες τοποθεσίες. Η Μεσόγειος αποτελεί το πλέον νευραλγικό, γεωγραφικά, σημείο ανάπτυξης της παγκόσμιας ναυτιλίας, ενώ ελέγχει, ως τον απόλυτο γεωγραφικό πάντα συνδετικό κρίκο, την επαφή ανάμεσα στη συντριπτική πλειοψηφία των ανεξάρτητων κρατών μελών του ΟΗΕ.
Η Μεσόγειος κατέχει το ένα τρίτο του συνολικού εισοδήματος του παγκόσμιου τουρισμού
Παρατίθενται στοιχεία με τον πληθυσμό των χωρών της Μεσογείου.
Πληθυσμοί των χωρών της Μεσογείου, 2019 (εκατομμύρια) (Πηγή: UNWTO, 2020)
Χώρες Ευρώπης: Γαλλία 67.00, Ιταλία 60.55, Ισπανία 47.00, Ελλάδα 6.85, Κροατία 4.07, Λιβύη 6.78, Βοσνία Ερζεγοβίνη 3.30, Αλβανία 2.86, Σλοβενία 2.81, Κύπρος 1.21, Μάλτα 0.49, Μαυροβούνιο 620.739 χιλ., Μονακό 38.964 χιλ.
Χώρες Αιγύπτου: Αίγυπτος 100.39, Αλγερία 43.21, Μαρόκο 36.47, 10.47 Τυνησία 11.78.
Xώρες Ασίας: Τουρκία 83.20, Συρία 17.00, Ισραήλ 8.97, Λίβανος 6,85.
Σύνολο: 515.068
H περιοχή της Μεσογείου κάθε χρόνο έχει περισσότερες από 400 εκατομμύρια διεθνείς τουριστικές αφίξεις, καθιστώντας την έναν από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς στον κόσμο. Ο τουριστικός τομέας αντιπροσωπεύει έως και το 15% του περιφερειακού ΑΕΠ (World Travel & Tourism Council WTTC, 2017),, με αύξηση 75% από το 1995 και αναμένονταν να φθάσει τα 626 εκατομμύρια διεθνείς τουριστικές αφίξεις έως το 2025, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (UNWTO).
Η περιοχή με τις περισσότερες διεθνείς τουριστικές αφίξεις είναι η νοτιοδυτική πλευρά της Μεσογείου, η οποία έχει και τη μεγαλύτερη διαφορά σε σχέση με τις άλλες περιοχές. Η περιοχή με τις λιγότερες διεθνείς τουριστικές αφίξεις είναι η βορειοδυτική πλευρά της Μεσογείου.
Ο τουρισμός στην περιοχή της Μεσογείου επικεντρώνεται κυρίως στις παράκτιες περιοχές, οι οποίες λαμβάνουν περίπου το 30% των διεθνών τουριστικών αφίξεων. Οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις για τις 14 χώρες της λεκάνης της μεσογείου το 2005 ήταν 245,5 εκ. με σύνολο 809,1 εκ. παγκοσμίως, ένα εντυπωσιακό ποσοστό 30,3%. Μέχρι το 2018 στις μεσογειακές χώρες αυξήθηκε η τουριστική κίνηση και έφτασε τις 371,5 εκ. αφίξεις, έναντι 1407,4 εκ. Παγκοσμίως (UNWTO 2021).
Το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης που εφαρμόζεται στην περιοχή της Μεσογείου βασίζεται σε παραθαλάσσιες καλοκαιρινές διακοπές, καθώς από τα συνολικά 46.000 χλμ της ακτογραμμής, τα 25.000 χλμ είναι αστικοποιημένα. Πάνω από 80 εκ. τουρίστες που επισκέπτονται τη Μεσόγειο προέρχονται από την Ευρώπη, κυρίως από βόρειες και δυτικές χώρες. Η Γερμανία είναι η μεγαλύτερη αγορά, ακολουθεί το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ιταλία. Η Ισπανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ελλάδα δέχονται σχεδόν το 80% του μεσογειακού τουρισμού. Η Μεσόγειος κατέχει περίπου το ένα τρίτο του συνολικού εισοδήματος του παγκόσμιου τουρισμού.
Περιβαλλοντικές επιπτώσεις
Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού στις παράκτιες και θαλάσσιες περιοχές της Μεσογείου. Προέρχονται κυρίως από την κατασκευή και τη λειτουργία δομημένων υποδομών (θέρετρα, κατοικίες, λιμάνια και μαρίνες, εγκαταστάσεις κ.λπ.) και από θαλάσσιες ή παράκτιες ψυχαγωγικές δραστηριότητες (ναυτικός τουρισμός, γήπεδα γκολφ, θαλάσσια σπορ, κ.λπ.). Αυτοί οι αρνητικοί εξωτερικοί παράγοντες συνίστανται στην κατανάλωση νερού και ενέργειας, ειδικά σε περιοχές ευαίσθητες στο νερό, όπου οδηγούν σε αλλαγή του εδάφους, ρύπανση και απώλεια βιοποικιλότητας.
Τα θαλάσσια απορρίμματα είναι επίσης ένα κρίσιμο ζήτημα, καθώς μειώνουν την ελκυστικότητα των τουριστικών προορισμών και υποβαθμίζουν τη χλωρίδα και την πανίδα. Επιπλέον, η ανάπτυξη των παράκτιων τουριστικών υποδομών, η οποία είναι ιδιαίτερα πυκνή από τη Νότια Ισπανία έως τη Βόρεια Ιταλία, έχει εξαλείψει ολόκληρα οικοσυστήματα και έχει οδηγήσει σε εξαιρετικά ευάλωτες οικονομίες που εξαρτώνται από τον μαζικό τουρισμό.
Επιπλέον, ο τομέας του τουρισμού της Μεσογείου εκτίθεται σε αυξανόμενες πιέσεις που συνδέονται με τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος, όπως η έλλειψη νερού, η διάβρωση των ακτών, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Οι πιο ανησυχητικές επιπτώσεις μεσοπρόθεσμα (2030) και μακροπρόθεσμα (2050) είναι στις χώρες της Ανατολικής (Αίγυπτος, Ισραήλ, Ιορδανίας, Λιβάνου και Παλαιστίνης) και της Δυτικής (Αλγερίας, Μαρόκου και Τυνησίας).
Κερδισμένοι και χαμένοι κατά την περίοδο της πανδημίας
Στις πρώτες φάσεις εξάπλωσης του ιού στον Μεσογεικό Νότο και, κατ’ επέκταση, σε ολόκληρη την ΕΕ, κυρίαρχο ρόλο είχε ο ιταλικός βορράς (κυρίως το Μιλάνο), το αστικό δίπολο της Ισπανίας (Μαδρίτη και Βαρκελώνη) και το ευρύτερο Παρίσι. Η Ιταλία, αφετηριακή χώρα της πανδημίας, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην άμεση επαγγελματική διασύνδεση των πρώτων κρουσμάτων με χώρες της Ασίας.
Οι περισσότερες χώρες της Μεσογείου έχασαν μερίδιο αγοράς, ενώ η Ιταλία ήταν ο πλέον ωφελημένος προορισμός, παρά τη δραματική εξέλιξη της πανδημίας στη χώρα αυτή. Η Ιταλία έχει μεγαλύτερο μερίδιο στις αφίξεις και στις εισπράξεις της αγοράς της Μεσογείου και αυτό οφείλεται στη μεγαλύτερη τουριστική περίοδο σε σχέση με τις άλλες χώρες της Μεσογείου, στην ανάπτυξη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού με σκοπό να μειώσει τον μαζικό τουρισμό, να καλύψει μεγαλύτερο εύρος προτιμήσεων ταξιδιωτών, ενδεχομένως και πιο απαιτητικών που ίσως προβούν σε σχετική υψηλότερη δαπάνη.
Ο τουριστικός τομέας έχει επηρεαστεί δραματικά με τη μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και των ταξιδιών παγκοσμίως. Οι προοπτικές για τον τουρισμό παραμένουν εξαιρετικά αβέβαιες, καθώς η πανδημία του coronavirus (Covid-19) συνεχίζει να εξελίσσεται, με τον διεθνή τουρισμό να έχει μειωθεί κατά 80% το 2020. Η ανοικοδόμηση του τουρισμού αποτελεί προτεραιότητα, καθώς πρέπει να γίνει πιο βιώσιμος και ανθεκτικός στο μέλλον. (OECD Tourism Papers, 16-12-2020, https://www.oecd.com).
Απαιτούνται ευέλικτες πολιτικές λύσεις για να μπορέσει η τουριστική οικονομία να κινηθεί παράλληλα με τον ιό, βραχυπρόθεσμα αλλά και μεσοπρόθεσμα. Είναι σημαντικό να ληφθούν μέτρα, μετά από την εμπειρία αυτής της κρίσης, η οποία αποκάλυψε κενά στην ικανότητα ετοιμότητας και ανταπόκρισης των κυβερνήσεων και των βιομηχανιών.
Προτεραιότητες πολιτικής για την ανάκαμψη του τουρισμού
Κάποιες βασικές προτεραιότητες πολιτικής είναι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των τουριστών και η υποστήριξη τουριστικών επιχειρήσεων για προσαρμογή και επιβίωση, καθώς και η προώθηση του εσωτερικού τουρισμού αλλά και η υποστήριξη της ασφαλούς επιστροφής του διεθνούς τουρισμού.
Επίσης, σημαντική προτεραιότητα είναι η λήψη μέτρων για τον περιορισμό της αβεβαιότητας για την υποστήριξη της ανάκαμψης του τουρισμού. Η σαφής επικοινωνία, η καλά σχεδιασμένη πολιτική πληροφόρησης και η σαφήνεια των επιδημιολογικών κριτηρίων θα είναι ιδιαίτερα σημαντικά όταν υπάρχει ανάγκη αλλαγής των ταξιδιωτικών περιορισμών και των μέτρων στις εκδηλώσεις ιών και στη μεταβαλλόμενη υγειονομική κατάσταση.
Η ενίσχυση της συνεργασίας εντός και μεταξύ των χωρών έχει ιδιαίτερη σημασία έτσι ώστε να είναι καλύτερα προετοιμασμένες, να έχουν την ικανότητα να αντιδρούν και να προσαρμόζονται γρήγορα. Οι ενέργειες μιας κυβέρνησης έχουν επιπτώσεις στους ταξιδιώτες και τις επιχειρήσεις σε άλλες χώρες και στο παγκόσμιο τουριστικό σύστημα και για αυτό οι χώρες πρέπει να αναπτύξουν διασυνοριακά συστήματα για την ασφάλεια των ταξιδιών.
Η ανάπτυξη μέτρων οικοδόμησης πιο ανθεκτικού, βιώσιμου τουρισμού, καθώς είναι μια ευκαιρία να επωφεληθούν οι χώρες από τις νέες τεχνολογίες, να εφαρμόσουν πράσινες στρατηγικές ανάκαμψης και να στραφούν σε πολιτικές και επιχειρηματικές πρακτικές που εξισορροπούν καλύτερα τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να αξιοποιήσουν την ευκαιρία για επανεκκίνηση της τουριστικής οικονομίας σε ισχυρότερη, δικαιότερη και πιο βιώσιμη βάση.
Για την περιοχή της Μεσογείου προτάσεις που εστιάζουν στην ανάκαμψη του τουρισμού και στην καλύτερη αντιμετώπιση των πανδημιών μελλοντικά (CPMR, Intermediterranean Commission, 2020):
-Να διασφαλιστεί μια βιώσιμη οικονομία που σχετίζεται με τον τουρισμό, με σεβασμό των περιβαλλοντικών κανόνων, την προστασία της βιοποικιλότητας, το περιβάλλον και τη μείωση της μόλυνσης.
-Ενθάρρυνση της επέκτασης της τουριστικής περιόδου, προωθώντας εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όπως αγροτικός τουρισμός, τουρισμός σε απομακρυσμένες περιοχές, αργός τουρισμός, πολιτιστικός τουρισμός, οικοτουρισμός.
-Μείωση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων του τουρισμού στις οικονομίες και τα οικοσυστήματα των κατοίκων, επιδιώκοντας παράλληλα να ωφελήσει την τοπική οικονομία και την ανάπτυξη.
-Ο βιώσιμος προγραμματισμός και διαχείριση του τουρισμού μέσω της δράσης των τοπικών και περιφερειακών αρχών και της εφαρμογής αρχών, προσεγγίσεων και εργαλείων όπως η ολοκληρωμένη διαχείριση παράκτιων ζωνών (ICZM), ο θαλάσσιος χωρικός σχεδιασμός (MSP), οι αρχές διαχείρισης βάσει οικοσυστήματος, συμμετοχικός προγραμματισμός, μαζί με πιο συγκεκριμένα μέτρα.
-Η βελτίωση της γνώσης, συμπληρώνοντας την έλλειψη συγκρίσιμων δεδομένων και κοινών δεικτών για τον αειφόρο τουρισμό, καθώς και η προώθηση πιστοποίησης ή / και δημιουργία περιφερειακών / τοπικών «ετικετών».
-Υποστήριξη για την ενίσχυση επενδύσεων καθαρής ενέργειας στη Μεσογειακή τουριστική βιομηχανία και τις μεταφορές.
-Ενθάρρυνση του διαλόγου δημόσιου-ιδιωτικού τομέα και της έρευνας και ανάπτυξης καθώς και νέων λύσεων τεχνολογίας.
-Ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των Μεσογειακών Περιφερειών για την καλύτερη αντιμετώπιση των πανδημιών καθώς και της ανάκαμψης.
-Να τοποθετηθεί η Μεσόγειος ως ένας πραγματικά πράσινος τουριστικός προορισμός, αλλά και να μεγιστοποιηθεί το δυναμικό της για τη νέα επιχειρηματικότητα, την ανάπτυξη των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και τη συνολική βιώσιμη τοπική ανάπτυξη.
-Ορθή ανταπόκριση των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών αρχών, όπως και από την κοινωνία των πολιτών και τον ιδιωτικό τομέα για την ανάκαμψη του τουρισμού στη Μεσόγειο.
Σημαντικό είναι να αναφερθεί η ανάπτυξη ενός νέου επιστημονικού πεδίου του τουρισμού «η περιγραφικότητα», η οποία θα χρησιμεύσει στην κατανόηση των περιβαλλοντικών και ατμοσφαιρικών επιστημών σχετικά με την «κλιματική αλλαγή», τις «πανδημίες» και την «ατμοσφαιρική ρύπανση». Με αυτη τη νέα προσέγγιση της «περιγραφικότητας» θα γίνεται αναλυτική εστίαση στην κυκλοφορία ιών και άλλων σωματιδίων, που θα επιτρέπει στους χρήστες την παρακολούθηση δεδομένων της ποιότητας του αέρα, όσο αναφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση και τους τρόπους προστασίας για συγεκριμένες χρονικές περιόδους. (Martin Trandberg Jensen, 2020).
Ο τουριστικός τομέας θα είναι πολύ διαφορετικός στη μετά-covid εποχή. Όσο περισσότερο συνεχίζεται η κρίση, τόσο περισσότερες επιχειρήσεις και θέσεις εργασίας θα χαθούν, τόσο μεγαλύτερες είναι οι συνέπειες για τη συμπεριφορά των τουριστών και τόσο πιο δύσκολη θα είναι η ανάκαμψη της τουριστικής οικονομίας. Αυτό φέρνει προκλήσεις για τον κλάδο, αλλά και ευκαιρίες για ενθάρρυνση της καινοτομίας, καθοδήγηση νέων επιχειρηματικών μοντέλων, εξερεύνηση νέων θέσεων / αγορών, άνοιγμα νέων προορισμών και μετάβαση σε πιο βιώσιμα και ανθεκτικά μοντέλα τουριστικής ανάπτυξης.
Αυτή η μελέτη εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μέθοδοι Έρευνας Τουρισμού και Πολιτισμού» του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Τουρισμού και Πολιτισμού» του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης και του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, από τη φοιτήτρια Αναστασία Βελέντζα, με επιβλέπων τον καθηγητή κ. Θεόδωρο Μεταξά.
