Η τηλεργασία, το ωράριο, τα όρια μεταξύ εργασίας και οικογενειακής ζωής μετά την πανδημία

Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*

Η έλευση της πανδημίας του covid-19 ανέτρεψε εντελώς τα δεδομένα στον χώρο της εργασίας και της εκπαίδευσης. Οι εργαζόμενοι, οι μαθητές/τριες και οι φοιτητές/τριες επηρεάζονται άμεσα από την τηλεργασία και την τηλεκπαίδευση. Παράλληλα, οι εξελίξεις στην οικονομία (ύφεση) πυροδοτούν νέες ευέλικτες σχέσεις εργασίας και νέες μορφές εκπαίδευσης από απόσταση. Αλλαγές όμως επέρχονται και στις σχέσεις μεταξύ εργαζομένων, στο μοντέλο διοίκησης, στις σχέσεις μεταξύ εργαζομένων, μαθητών/τριών, φοιτητών/τριών όπως επίσης αλλαγές και στον τρόπο που πολιτικοποιούνται οι εργαζόμενοι και αντίστοιχα δραστηριοποιούνται συνδικαλιστικά (ψηφιακές εκλογές, ψηφοφορίες για απεργίες κ.ά.).
Ωστόσο το μεγάλο στοίχημα στην κοινωνία τα επόμενα χρόνια θα είναι η ισορροπία ανάμεσα στην τηλεργασία, το ωράριο και τα όρια μεταξύ εργασίας και οικογενειακής ζωής. Σ’ όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί ένας αξιοπρεπής μισθός, οι ευκαιρίες επιμόρφωσης και οι δυνατότητες πρόσβασης των πολιτών στις ψηφιακές υπηρεσίες του κράτους. Η επερχόμενη έκδοση του ψηφιακού νομίσματος (ψηφιακό ευρώ), το ηλεκτρονικό εμπόριο, οι ψηφιακές πληρωμές και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση και κατάρτιση φαίνεται πως έρχονται για να μείνουν. Η επόμενη μέρα μετά την πανδημία του covid-19, δεν θα είναι απλή και ίδια για όλους/ες. Κάποιοι θα ευνοηθούν και κάποιοι θα επωφεληθούν. Νέες ανισότητες θα δημιουργηθούν και η συνοχή της κοινωνίας πιθανόν να απειληθεί. Επίσης οι σχέσεις των ανθρώπων θα επηρεαστούν αφού θα ενισχυθούν οι «ανέπαφες επαφές». Παράλληλα θα αρχίζει να μπερδεύεται ο ελεύθερος χρόνος και η οικογενειακή ζωή με την εργασία. Θεμελιώδης έννοιες στον χώρο της εργασίας όπως το ωράριο, οι υπερωρίες, οι βάρδιες, το διάλλειμα, οι αργίες και οι απεργίες σταδιακά θα απαλειφθούν. Τη θέση τους πάρουν η ταχύτατη διεκπεραίωση του έργου (project), μία διαρκή διαθεσιμότητα του εργαζόμενου απέναντι στον εργοδότη με βοηθητικό και διεκπεραιωτικό ρόλο στην εργασία (24 ώρες help desk).

Αν σε όλα αυτά ληφθούν υπόψη οι προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για επερχόμενες επιδημίες, οι ελαστικές σχέσεις εργασίας θα μετατραπούν σε ψηφιακές ελαστικές σχέσεις εργασίας ή κατ’ αποκοπή έργο ή εργασία μερικής απασχόλησης.
Στο προωθούμενο εργασιακό νομοσχέδιο περιλαμβάνεται και το νέο πλαίσιο για την τηλεργασία. Προβλέπονται διάφορες ρυθμίσεις σε σχέση με το ωράριο εργασίας, την ιδιωτική ζωή του τηλεργαζομένου και το πρόσθετο κόστος με το οποίο επιβαρύνεται περιοδικώς ο τηλεργαζόμενος από την τηλεργασία. Ωστόσο πώς θα ελέγχεται ο εργοδότης αν τηρεί το ωράριο εργασίας και δεν αναθέτει στον εργαζόμενο περισσότερη εργασία όπως αυτή μπορούσε να διεκπεραιωθεί στις προηγούμενες συνθήκες γραφείου; Πώς θα διασφαλιστεί στην πράξη η ιδιωτική ζωή του τηλεργαζόμενου όταν μπορεί να υπάρχει χρήση web cam για τον έλεγχο του τηλεργαζόμενου; Πώς προσδιορίζονται οι ώρες διεκπεραίωσης μιας εργασίας που γινόταν σε συνθήκες γραφείου στο νέο περιβάλλον της τηλεργασίας και πως συνδέεται με την αμοιβή; Πώς θα διασφαλιστεί στην πράξη ότι ο εργοδότης θα καλύπτει σε μηναία βάση το πρόσθετο κόστος με το οποίο θα επιβαρύνεται περιοδικός ο τηλεργαζόμενος από την τηλεεργασία (κόστος τηλεπικοινωνιών, προμήθεια εξοπλισμού, συντήρηση, βλάβες);
Από την άλλη πλευρά αν αναζητήσουμε να καταγράψουμε τα πλεονεκτήματα της τηλεργασίας, θα καταλήξουμε στο ότι εργαζόμενος κανείς από το σπίτι, πιθανά να έχει τον μερικό έλεγχο των παιδιών ή συγγενών του, περιορίζει τις καθημερινές μετακινήσεις ή τα συχνά όχι και τόσο χρήσιμα επαγγελματικά ταξίδια με οικονομικό όφελος και θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κυρίως λόγω μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (χρήση μέσων μετακίνησης).

Για όλα τα παραπάνω ο εργαζόμενος κινδυνεύει να τεθεί υπό ένα καθεστώς διαρκούς διαθεσιμότητας ή «τηλε-ετοιμότητας», καθιστώντας δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ εργασιακής και ιδιωτικής ζωής. Ίσως όμως η σοβαρότερη συνέπεια από την τηλεεργασία να είναι ο ανταγωνισμός που μπορεί να ενταθεί ακόμη περισσότερο αφού οι επιχειρήσεις θα αποκτήσουν πρόσβαση σε μια τεράστια δεξαμενή υποψήφιων υπάλληλων από κάθε μέρος της χώρας ή του κόσμου πιθανόν με φθηνά αμειβόμενο προσωπικό. Αυτό το αβέβαιο εργασιακό περιβάλλον απαιτεί υψηλού επιπέδου τεχνολογικές δεξιότητες (άριστος χειρισμός πλατφορμών τηλεργασίας και διαδικτυακών εφαρμογών άντλησης δεδομένων στο διαδίκτυο), άριστη γνώση ξένων γλωσσών και αποτελεσματικότερη διαχείριση του ατομικού χρόνου.

Επανερχόμενοι στις επιπτώσεις της ψηφιακής εργασίας στην οικογενειακή ζωή, θα πρέπει να επανεξετάσουμε την οργάνωση του τρόπου και του χρόνου της σχολικής ζωής (παιδιά σε διαφορετικές τάξεις) που μεταφέρεται σε συνθήκες πανδημίας και αυτή στο οικογενειακό περιβάλλον. Η οικογένεια στην Ελλάδα ως κύτταρο της κοινωνίας και η οικία (εστία) θα δοκιμαστούν ακόμη περισσότερο. Μοιραία μπορεί να οδηγηθούμε σε φαινόμενα έξαρσης θυμού, κατάθλιψης, βίας και σε άλλες ενδοοικογενειακές συγκρούσεις.
Για να αντιμετωπίσουν οι εργαζόμενοι όλες τις παραπάνω προκλήσεις για τη νέα εποχή τηλεκπαίδευσης, κάποιες/ες και κάποιοι θα επιχειρηματολογήσουν ότι χρειάζεται συνεχή και μεθοδική προετοιμασία σε ό,τι αφορά στην εκπαίδευση και την κατάρτιση στο πλαίσιο της δια βίου εκπαίδευσης. Το ζήτημα όμως είναι πόσοι είναι έτοιμοι για τέτοιους είδους αλλαγές, όταν ζητήματα επιβίωσης πιέζουν προς άλλες οικογενειακές προτεραιότητες. Οι εργαζόμενοι είναι συνήθως και γονείς με αυξημένες υποχρεώσεις και λιγοστό ελεύθερο χρόνο. Επίσης, η κατάρτιση και οι εξειδικευμένες σπουδές έχουν ένα τεράστιο κόστος (μεταπτυχιακά, εξ αποστάσεως προγράμματα) και απαιτούν προϋπάρχουσες γνώσεις. Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να διερωτηθεί κανείς πόσο αποτελεσματικοί είναι οι κανόνες εργατικού δικαίου σ’ αυτή τη νέα εποχή;

Κανενός είδους προσαρμοστικότητα δεν μπορεί να επιτευχθεί αν η πολιτεία δεν κινηθεί συντεταγμένα προετοιμάζοντας τους πολίτες με δημόσια δια βίου κατάρτιση σε νέες εξειδικευμένες τεχνολογίες. Επίσης, στο Δημοτικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο οι ώρες που προσφέρονται για τα μαθήματα πληροφορικής είναι περιορισμένες (1 ώρα για το Δημοτικό σε κάθε τάξη και 2 ώρες από φέτος στην Α’ Γυμνασίου και 1 ώρα στη Β’ και Γ’ Γυμνασίου). Σε μια κοινωνία που οδεύσει στην τεχνητή νοημοσύνη, στο διαδίκτυο των πραγμάτων και τη ρομποτική θα πρέπει να υπάρχει και ανάλογη βαρύτητα στην προετοιμασία των μαθητών/τριών ώστε να ανταπεξέλθουμε ως κοινωνία με όπλο μας τη γνώση.
Η επικείμενη ανάπτυξη των νέων προγραμμάτων σπουδών στο Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο και η δημιουργία αντίστοιχα νέων σχολικών εγχειριδίων πρέπει να είναι στραμμένη προς το 2030. Το ίδιο πρέπει να συμβεί και στα ΕΠΑΛ αλλά και σε άλλες δομές εκπαίδευσης και κατάρτισης (ΙΕΚ, ΚΕΚ κ.ά.). Οι παραπάνω αλλαγές αν συνδυαστούν και με την έγκαιρη αντικατάσταση του απαρχαιωμένου εξοπλισμού στα σχολικά εργαστήρια πληροφορικής θα θωρακίσει το σχολείο με σύγχρονα εργαλεία σε μια κοινωνία που μετασχηματίζεται ψηφιακά.
Συμπερασματικά η νέα εποχή χρειάζεται ισότιμη και δωρεάν πρόσβαση στην εκπαίδευση και κατάρτιση των πολιτών, εισαγωγή της αλγοριθμικής σκέψης και του προγραμματισμού σε όλες τις τάξεις της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, προσαρμοσμένη εργατική νομοθεσία με έμφαση στις νέες συνθήκες τηλεργασίας και τέλος ισορροπία ανάμεσα στην τηλεργασία, τις αξιοπρεπείς αμοιβές, το ωράριο και όρια μεταξύ εργασίας και οικογενειακής ζωής.

*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.