Η θρησκοληψία βλάπτει την υγεία

Της Μαγδαληνής Θωμά

Διόλου μυστήριο να δέχονται το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας τα θρησκόληπτα πλήθη. Η ευλογία του Θεού σκοτώνει τον κορωνοϊό. Η θεία χάρη ευλογεί το κουταλάκι, απολυμαίνει το σάλιο από τα φιλιά στις εικόνες και προστατεύει, μέσα στον συνωστισμό. Ακούγεται αφελές; Είναι κιόλας. Μια τέτοια αφέλεια λαϊκής πίστης ευθυγραμμίστηκε απόλυτα με την αφέλεια της παλιάς κοινωνίας, που συντηρήθηκε μέσα από την παράδοση ανάλογων θρησκευτικών στερεοτύπων. Η πίστη στο θαυματουργό και το μαγικό, οι δεισιδαιμονίες και οι κάθε λογής δοξασίες ήταν και είναι, ως ένα βαθμό, το συνεκτικό στοιχείο του πολιτισμού, που τις αναπαράγει, οι βαθύτεροι δεσμοί και οι αρραγείς σχέσεις του. Σε καιρούς αστάθειας, όλα τούτα βγαίνουν στην επιφάνεια να υπερασπίσουνε το δόγμα. «Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε» και πέρα απ’ αυτό, μιλιά.

Είναι όμορφες αυτές οι παλιές δοξασίες, τις διαβάζουμε στους ηθογράφους και τις χαιρόμαστε, τις εκτιμούμε βαθύτατα στην πένα του Παπαδιαμάντη – που δεν τις αφήνει, εννοείται, ασχολίαστες – και μέσα από τους θρησκευτικούς θρύλους και τις παραδόσεις, επικοινωνούμε με το βαθύτερο κύτταρο του πολιτισμού μας. Τα συμπεράσματα και τα προκείμενα τα σκαλίζουν οι φιλόλογοι, τα ξεψαχνίζουν οι ανθρωπολόγοι. Σύμβολα και σημασίες της λαϊκής πίστης – χαϊμαλιά της ανθρώπινης κοσμοαντίληψης. Η ορθόδοξη λαϊκή πίστη ανατράφηκε μ’ αυτά, το παγανιστικό στοιχείο, ηθελημένα ή αθέλητα, έγινε ένα από τα χαρακτηριστικά της. Ωραία και καλά όλα τούτα να τα μελετήσουμε για να βρούμε «τις ρίζες μας».

Αλλά, όταν πρόκειται για τις ανάγκες της πραγματικότητας, μάς χρειάζεται και ο εκσυγχρονισμός. Πώς να το κάνουμε: Με τις τελετές των σαμάνων μόνο και τους ασπασμούς των τοτέμ, δεν θα μπορέσουμε να επιβιώσουμε. Είναι η περίπτωση, όπου οι ρίζες μάς κρατούν ριζωμένους και δεν μας αφήνουν ρούπι να το κουνήσουμε από τις πλάνες μας. Ιδίως όταν όλες αυτές οι παλιές πίστεις τα βάζουν εχθρικά με την πραγματικότητα. Όταν σου λένε λ.χ. οι γιατροί ότι το σάλιο περιέχει μικρόβια, (δεν χρειάζεται και πολλή μόρφωση να το καταλάβεις), κι εσύ επιμένεις στην ακαριαία απολύμανσή του με τρόπο θαυματουργά μαγικό.

Αν ήταν μόνο θέμα προσωπικής πίστης, δεν θα έπεφτε λόγος να το σχολιάσουμε. Αλλά, στους καιρούς που ζούμε, πρόκειται για θέμα σοβαρό της υγείας. Και μάλιστα όχι μόνο της ατομικής, αλλά και της δημόσιας υγείας. Συμβαίνει, έτσι, το εξής παράδοξο, που ίσως και να μην είναι και τόσο παράδοξο, τελικά: Να έχει ο καθένας, όχι μόνο την ευθύνη του εαυτού του, αλλά και την ευθύνη του άλλου. Με τέτοιο βάρος φορτίζεται η συμπεριφορά του καθενός μας. Ο πιστός που θα συγχρωτιστεί με το εκκλησίασμα έχει και την ευθύνη του άλλου.

Κι αν ο καθένας μας επωμίζεται τέτοιο βάρος ευθύνης, άλλο τόσο υπεύθυνοι για τα λόγια και τις πράξεις τους είναι και οι φορείς της θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας. Αν σέβονται τους άλλους και αν αναγνωρίζουν την ευθύνη τους, είναι ανάγκη οι υποδείξεις τους να στηρίζονται σε κριτήριο ασφαλές, επιστημονικό. Όχι σε κριτήριο δογματικό, επιστημονικά έωλο, ανορθολογικό. Πώς να γίνει: καλώς ή κακώς, για να προχωρήσει ο κόσμος έχει ανάγκη κι από τη λογική.

Και με βάση τη λογική μπορεί να ξεχωρίσει κανείς το πραγματικό από το συμβολικό στοιχείο, που επιστρατεύει η θρησκεία. Διότι το ζαλισμένο ανακάτεμά τους δημιουργεί τέρατα της πραγματικότητας και, στην προκειμένη περίπτωση, γίνεται επικίνδυνο για τον πληθυσμό. Αν σέβονται, λοιπόν, οι θρησκευτικοί ταγοί το ποίμνιό τους και αν το λογιάζουν ποίμνιο προβάτων – με τη συμβολική πάντα σημασία του όρου – είναι ανάγκη να το προστατέψουν. Να μιλήσουν για τους πιθανούς κινδύνους που υπάρχουν ακόμα και στα ιερά μυστήρια και να καλέσουν σε επιφυλακή. Να εκφραστούν, έστω και καλυμμένα, όσο τους επιτρέπεται. Παρήγορο να πέφτουν στην αντίληψή σου τέτοιου είδους παρεμβάσεις από ανθρώπους της εκκλησίας, οι οποίοι έχουν την οξυδέρκεια να καταλάβουν τους κινδύνους των ημερών. Κατανοούν, ως φαίνεται, καλά πως, αν δεν το κάνουν, θα ενισχύσουν τον δημόσιο κίνδυνο.

Ανάλογη ηθική και ποινική, ενδεχομένως, ευθύνη πέφτει και στους ώμους των προσώπων της πολιτικής εξουσίας. Ο δημόσιος λόγος τους είναι μαχαίρι που πονάει. Όταν εκφέρεται άκριτα και ασυλλόγιστα, δεν ευθυγραμμίζεται μόνο με τη γραφικότητα και την αφέλεια· προξενεί και βλάβη. Εκτός από αυτούς, τους ίδιους, έρχεται να βλάψει εδώ και το κοινωνικό σύνολο, πράγμα διαμετρικά αντίθετο με το λειτούργημα που εξασκούν.

Τρίτοι, μα όχι τελευταίοι, στη μοιρασιά της ευθύνης έχουμε και εμείς, οι εκπαιδευτικοί. Εργάτες της επιστήμης και του ορθού λόγου, με λόγο σοβαρό απέναντι στα παιδιά είναι ανάγκη να επανεξετάσουμε, σε πολλές περιπτώσεις, τη διδακτική μας δράση. Ο θρησκευτικός προσηλυτισμός είναι ευαίσθητο θέμα, κυρίως όταν πρόκειται για ανηλίκους και αυτόματες συνήθειες, όπως του εκκλησιασμού ή της προσευχής, χρειάζονται επανεξέταση και επικαιροποίηση. Τώρα έχουμε, βέβαια, αυτόν τον κορωνοϊό, σε πόσες όμως άλλες περιπτώσεις – που δεν είναι και λίγες – επιτρέψαμε στους μαθητές τη Μετάληψη, σε εποχή που θέριζαν οι ιώσεις και η γρίπη; Πήραμε ποτέ την ευθύνη για τις πιθανότητες μετάδοσης τέτοιων ασθενειών; Εκ των πραγμάτων, ο δάσκαλος (με την ευρύτερη σημασία του όρου), είναι με το μέρος της επιστήμης. Αυτή φωτίζει τον δρόμο του και πυροδοτεί την εκπαιδευτική πράξη. Διαφορετικά, το έργο αυτό σβήνει και αναχαιτίζεται. «Σβυούν οι δάσκαλοι σαν τους κοιτάζεις λιγάκι με της επιστήμης το λυχνάρι», έγραφε ο Γιάννης Ψυχάρης. Να κάτι, το μόνο ίσως, στο οποίο είναι ανάγκη να τον διαψεύσουμε.