Η πρωινή προσευχή στο ελληνικό  σχολείο είναι χρήσιμη;

Του 

ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΠΟΥΡΝΙΩΤΗ 

Η Ελλάδα υπήρξε παραδοσιακά μια από τις χώρες με ιδιαίτερα υψηλή θρησκευτική ομοιογένεια, όπου το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα και γενικά η ορθόδοξη κουλτούρα έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εθνική ολοκλήρωση και στη διατήρηση της εθνικής της ταυτότητας. Για αυτό, η Ορθοδοξία αντιμετωπίζεται σαν συστατικό στοιχείο του ελληνισμού, με τον οποίο αποτελεί εν τέλει μια αδιάσπαστη ενότητα: τον «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό» (Σωτηρέλης, 1998; Καραμούζης, 2008). Αυτό χρησιμοποιείται ως βάση που δίνει στην Εκκλησία το δικαίωμα να παρεμβαίνει σε ζητήματα που άπτονται της εκπαίδευσης ή της πολιτικής (Σωτηρέλης, 1998; Ζαμπέτα, 2003). 

Στην Ελλάδα, οι σχέσεις της Εκκλησίας με το κράτος προσδιορίζονται από το Σύνταγμα. Στο άρθρο 16 παρ. 2 ορίζει ότι η εκπαίδευση πρέπει να συμβάλλει στην «ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης». Η συγκεκριμένη πρόβλεψη, σε συνδυασμό με το άρθρο 3 όπου αναφέρεται ότι: «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού», οδήγησε στην ερμηνεία ότι η θρησκευτική εκπαίδευση επιβάλλεται να είναι μονοφωνική. Μάλιστα στην νομολογία του ΣτΕ αναγνωρίζεται ως γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού ανήκει στην Ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία και συνεπώς η αρχή αυτή έχει εφαρμογή στο πάγιο Προεδρικό Διάταγμα για την πρωινή προσευχή (Efstathiou, 2008; Zambeta, 2000b).

Βέβαια, με βάση το περί θρησκευτικής ελευθερίας, αναγνωρίζεται το δικαίωμα των ετερόδοξων, αλλοθρήσκων, α-θρήσκων ή άθεων να μην μετέχουν στην πρωινή προσευχή και τον εκκλησιασμό με μία δήλωση επιθυμίας των γονέων του μαθητή. Ωστόσο, αυτό δεν αποτελεί σεβασμό του ατόμου (Ζαμπέτα, 2003). Σημαίνει ότι ουσιαστικά αναγνωρίζεται η θρησκευτική ταυτότητα της κυρίαρχης ομάδας και αγνοούνται όλες οι άλλες. Φαίνεται ξεκάθαρα η υπερίσχυση της κρατικής ιδεολογίας, η οποία δεν ευνοεί την ανοχή απέναντι στη θρησκευτική ετερότητα. Αυτή η τακτική οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό τους μη μετέχοντες στην προσευχή. Ακόμη, το γεγονός ότι η πρωινή προσευχή είναι μαζική, θέτει επιπλέον το ζήτημα μίας εκ των πραγμάτων εθνικής διαπαιδαγώγησης, εφόσον το σχολείο, ως θεσμός, είναι ο χώρος όπου συγκροτείται, εδραιώνεται και αναπαράγεται η εθνική ταυτότητα (Ζαμπέτα, 2003). Αν στο σημείο αυτό συνυπολογιστεί ότι ιστορικά η προσευχή έχει ήδη παίξει ένα διακριτό ρόλο στη διαδικασία της ομοιογενοποίησης, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η συγκεκριμένη διαδικασία έχει προσλάβει αυξημένο συμβολικό φορτίο (Zambeta 2000a, 2000b; Zambeta 2008).

Στο ελληνικό σχολείο η πρωινή προσευχή είναι υποχρεωτική και πραγματοποιείται σύμφωνα με το τελετουργικό της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η πρωινή προσευχή ρυθμίζεται κατά βάση με εγκύκλιο του 1977 (Εγκύκλιος Φ200/21/16/139240/26-11-1977 ΥΠ.Ε.Π.Θ., Εγκύκλιος Γ/6251/22-10-1979 ΥΠ.Ε.Π.Θ., Εγκύκλιος Γ2/131757/22-11-2004 ΥΠ.Ε.Π.Θ.), η οποία έχει κυρίως ερμηνευτικό χαρακτήρα (Σωτηρέλης, 1998) και με τα Π.Δ. 390, 392 και 393 της 11.11.1990 και Π. Δ. 201/98, (Σωτηρέλης, 1998). Οι μαθητές μπορούν να εξαιρεθούν από την προσευχή μόνο έπειτα από αίτηση των γονιών (Εγκύκλιο Γ2/61723-13/6/2002). Το νέο Προεδρικό Διάταγμα αναφέρει ότι: «Πριν από την έναρξη των μαθημάτων πραγματοποιείται κοινή προσευχή των μαθητών και του διδακτικού προσωπικού στο προαύλιο του σχολείου με ευθύνη των εκπαιδευτικών που εφημερεύουν. Η συμμετοχή των μαθητών άλλου δόγματος στην κοινή προσευχή δεν είναι υποχρεωτική». Μία προσπάθεια που έγινε για την κατάργηση της πρωινής προσευχής με Προεδρικό Διάταγμα το 2017 απέτυχε, καθώς υπήρχαν παρατηρήσεις για την αντισυνταγματικότητά του από το Συμβούλιο της Επικρατείας βάσει του άρθρου 16 παρ. 2 του Συντάγματος, το οποίο ορίζει ότι η Παιδεία έχει σκοπό, πλην των άλλων, και την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων (Καραμούζης, 2008; Σταυρόπουλος, 2018).

Μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2003 από τον Κυριάκο Σταυριανό με νηπιαγωγούς από διάφορα μέρη της Ελλάδας με θέμα την θρησκευτική αγωγή στην προσχολική εκπαίδευση έδειξε ότι οι περισσότεροι νηπιαγωγοί κάνουν προσευχή στο σχολείο τους με συχνότητα δύο φορές την ημέρα και πολλοί τρεις φορές την ημέρα (Σταυριανός, 2003). Παρόμοιες έρευνες στον ελληνικό σχολικό χώρο για την προσευχή στο σχολείο έδειξαν ότι, σε ό,τι αφορά στα νηπιαγωγεία, ένα μεγάλο μέρος των νηπιαγωγών επιλέγει την κλασσική ορθόδοξη προσευχή και ένα μικρό ποσοστό προσφεύγει σε μια ουδέτερη θρησκευτικά προσευχή (Τσιούμης & Μπιρμπίλη, 2010). Ειδικά κατά την προσχολική ηλικία, που τα παιδιά αναπτύσσουν ενεργά τις δεξιότητες τους όσον αφορά στη λειτουργία τους, η πρωινή προσευχή μπορεί να υποστηρίξει αυτήν την εξέλιξη, αφού βοηθά το παιδί να ελέγξει το σώμα του (αποφεύγοντας να μετακινηθεί), ενώ προσεύχεται .

Αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η πρωινή προσευχή είναι μια πρακτική που συμβάλλει στη διαδικασία προσαρμογής και αποδοχής της καινούριας ημέρας στο σχολείο και λειτουργούν συνεκτικά (Κατσένου, 2007) και βλέπουν την προσευχή ως ένα μέσο ελέγχου της συμπεριφοράς. Ο Durkheim υποστήριξε ότι η θρησκεία είναι συλλογικό συναίσθημα και αναπτύσσεται ως συλλογική πρακτική, συμβάλλοντας ουσιαστικά στη συνοχή της κοινωνίας. Είναι μία μορφή αυτοπειθαρχίας και αποκτάται μέσα στο σύνολο που πειθαρχεί με τάξη. Αυτό, βέβαια, έρχεται σε αντίθεση με το ότι τα αποτελέσματα της προσευχής είναι κυρίως πνευματικής φύσεως, αφού αυτή αποτελεί μία διαδικασία πνευματικής περισυλλογής. Στην περίπτωση αυτή η πίστη έχει τη μορφή της δημόσιας πράξης και όχι της εκδήλωσης μιας εσωτερικής κατάστασης. 

Από ένα άλλο τμήμα ερευνητών στην διεθνή βιβλιογραφία υποστηρίζεται ότι η πρωινή προσευχή στο σχολείο συμβάλλει στον περιορισμό της βίαιης ιδιοσυγκρασίας στους νέους και στην αποφυγή συγκρούσεων μέσα στην ομάδα (Romanowski, 2002; Gravesetal., 2010). Η τοποθέτηση αυτή, ωστόσο, δε φαίνεται να επιβεβαιώνεται στην πράξη και να υποστηρίζεται από εμπειρικά στοιχεία. Ένα ακόμη πλεονέκτημα που προβάλλεται είναι η συμβολή της στην ηθική συγκρότηση του ατόμου, στη θρησκευτική του υπόσταση και την πολιτιστική του ταυτότητα (Μαντζούφας, 2011; Σακελλαρίου-Καραμέρη, 1998; Mountain, 2005). Η άποψη αυτή ενισχύεται από το ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις στα πλαίσια της θρησκευτικής εκπαίδευσης, όπως η προσευχή, όπου τα παιδιά εμπλέκονται βιωματικά, συχνά είναι πιο αποτελεσματικές από την ξεκάθαρη θρησκευτική διδασκαλία (Coulby, 2000). 

Τέλος, υποστηρίζεται ότι η πρωινή προσευχή συντείνει στην σχολική κοινωνικοποίηση ως ένα ισχυρό επίσημο και συμβολικό στοιχείο που επιβεβαιώνει τη συλλογική ταυτότητα 

Πηγές:

Σωτηρέλης, Γ., (1998). Θρησκεία και Εκπαίδευση. Κατά το Σύνταγμα και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση. Από τον κατηχητισμό στην πολυφωνία. Γ’ έκδοση. Αθήνα: Σάκκουλα

Καραμούζης, Π. (2008). Θρησκευτική εκπαίδευση και διαπολιτισμική επικοινωνία. Από την πατερναλιστική χειραγώγηση στη θρησκειολογική διερεύνηση. Ρόδος; Παιδαγωγικά Ρεύματα στο Αιγαίο, 41-53

Ζαμπέτα, Ε. (2003). Σχολείο και θρησκεία. Αθήνα: Θεμέλιο

Efstathiou, I., Georgiadis, F., & Zisimos, A. (2008). «Religion in Greek education in a time of globalization». Intercultural Education, 19 (4), 325-336.

Zambeta, E. (2000a). Greece and Europe: Reflections from education policy. Education Policy Research.

Zambeta, E. (2000b) «Religion and national identity in Greek education» Intercultural Education, 11(2), 145-155

Zambeta, E. (2008). «Religion, modernity and social rights in European education». Intercultural Education, 19(4), 297-304.

Σταυρόπουλος, Γ. (10-06-2018). Το μάθημα των θρησκευτικών υπό το φως της πρόσφατης απόφασης 660/2018 του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ανακτήθηκε στις 10/08/2018 από: https://www.constitutionalism.gr/stavropoulos-mathima-thriskeutikon-ste-660- 2018/

Σταυριανός, Κ. (2003). Η θρησκευτική αγωγή στην προσχολική εκπαίδευση. Εφημερίδα Πατρίς, (30-6-2003). Ανακτήθηκε στις 15/06/2018 από: http://www.patris.gr/articles/11494?PHPSESSID=#.UhMVIEbRqbE

Τσιούμης, Κ. & Μπιρμπίλη, Μ. (2012). Θρησκευτικές γιορτές στο πολυπολιτισμικό ελληνικό νηπιαγωγείο. Απόψεις νηπιαγωγών. Στα πρακτικά του 7ου Πανελλήνιου συνεδρίου Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος. 19-21 Νοεμβρίου 2010, Κρήτη.

Κατσένου, Ε. (2007). «Ομαδική προσευχή σε ελληνικά σχολεία : μια ερμηνευτική προσέγγιση» Μεταπτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογία. Ανακτήθηκε στις 05/07/2018 από: http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/123456789/6597/1/%CE%9C.%CE%95. %20- 20%CE%9A%CE%91%CE%A4%CE%A3%CE%95%CE%9D%CE%9F%CE%A5%20% CE%95%CE%99%CE%A1%CE%97%CE%9D%CE%97.pdf

Romanowski, M. H. (2002). «Is School Prayer the Answer?». The Educational Forum, 66(2), 154–161.

Graves, E. P., Hynes, J. W., & Hughes, T. A. (2010). «Teacher Perception of the Role of Religion in East Texas Public Schools». National Forum of educational administration and supervision journal, 27(4), 1–19.

Μαντζούφας, Π. (06-05-2011).Θρησκεία και εκπαίδευση. Το ιστορικό και συνταγματικό πλαίσιο της θρησκευτικής εκπαίδευσης. Ανακτήθηκε στις 05/07/2018 από: https://www.constitutionalism.gr/2034-triskeia-kai-ekpaideysi-to-istoriko-kaisyntagmati/

Σακελλαρίου-Καραμέρη, Μ. (1998). Η χριστιανική αγωγή στην προσχολική ηλικία (Διδακτορική Διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Θεολογική, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας

Mountain, V. (2005). «Prayer is a positive activity for children—a report on recent research». International Journal of Children’s Spirituality, 10(3), 291-305.

Coulby, D. (2000). Beyond the National Curriculum: Curricular centralism and cultural diversity in Europe and the USA. London: Routledge Falmer