Του Κ. Α. Μοράρου
«Η αυτορυθμιζόμενη αγορά ως μοντέλο οικονομικού συστήματος, προϋποθέτει την απόσχιση της οικονομικής δραστηριότητας από την υπόλοιπη κοινωνία και τη σύνθεσή της ως μια ξεχωριστή και αυτόνομη σφαίρα. Είναι ακριβώς το γεγονός αυτής της απόσχισης που αποτελεί εξαίρεση στην ιστορία, στον βαθμό που τα μέχρι τώρα οικονομικά συστήματα ήταν κοινωνικά ενσωματωμένα. Θεμελιώδες χαρακτηριστικό της οικονομίας της αγοράς υπήρξε η πλήρης εμπορευματοποίηση της εργασίας».
Αυτή είναι η άποψη του Karl Polanyi (Καρλ Πολάνυι), συγγραφέα του σημαντικού έργου με τίτλο, «ο Μεγάλος μετασχηματισμός», που εκδόθηκε το 1944. Στο βιβλίο αυτό φρονεί ότι ο καπιταλισμός αποτελεί ιστορική ανωμαλία, επειδή οι προηγούμενες οικονομικές διευθετήσεις ήταν μπολιασμένες – μπηγμένες στις κοινωνικές σχέσεις, ενώ στον καπιταλισμό συμβαίνει το αντίθετο: Οι κοινωνικές σχέσεις ορίζονται με βάση τις οικονομικές. Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας οι κανόνες της αμοιβαιότητας, της αναδιανομής του εισοδήματος και των κοινωνικών υποχρεώσεων ήταν πολύ πιο διαδεδομένες από τις σχέσεις αγοράς. Αλλά ο καπιταλισμός κατέστρεψε αμετάκλητα το παλαιό καθεστώς. Ο «μεγάλος μετασχηματισμός» της Βιομηχανικής επανάστασης αντικατέστησε τελείως όλους τους τρόπους αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων. Ο Πολάνυι εκθέτει λεπτομερώς τον τρόπο με τον οποίο επικράτησε ο καπιταλισμός. Για το έργο του έχει αναδειχθεί σε μια από τις πιο σημαντικές και πρωτότυπες συνεισφορές της κοινωνικής επιστήμης την περίοδο που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδιαιτέρως «O Μεγάλος Μετασχηματισμός» αναγνωρίζεται σήμερα ως ένα κλασικό έργο της κοινωνιολογικής σκέψης. Μολονότι ο συγγραφέας επηρεάστηκε από τους μεγάλους κοινωνιολόγους του 19ου και του πρώιμου 20ου αιώνα, δύσκολα θα μπορούσαμε να τον εντάξουμε σε κάποια από τις κεντρικές παραδόσεις της κοινωνικής επιστήμης. Στις σελίδες του «Μεγάλου Μετασχηματισμού» συναντάμε απόηχους του Μαρξ, του Βέμπερ, του Ντυρκέμ και άλλων κλασικών στοχαστών – αλλά ο Πολάνυι δεν ήταν άμεσος απόγονος κανενός από αυτούς.
Στον «Μεγάλο Μετασχηματισμό» εξετάζει την άνοδο και την πτώση της φιλελεύθερης κοινωνίας της αγοράς αποδίδοντας την κατάρρευση αυτού του συστήματος στη σύγκρουση μεταξύ των επιταγών της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας και της αναζήτησης της κοινωνικής ευημερίας στο εσωτερικό των εθνικών κρατών. Ο Πολάνυι αντιλαμβάνεται την οικονομική δραστηριότητα ως μια θεσμοποιημένη διαδικασία αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση με σκοπό την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, η λειτουργία της οικονομίας έγκειται απλά και μόνο στη διατήρηση και την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Σε αντίθεση με μια τέτοια θεώρηση της οικονομίας βρίσκεται η φιλελεύθερη οικονομική θεωρία η οποία «νομιμοποιεί» θεωρητικά το οικονομικό σύστημα της αγοράς όπως αυτό αναπτύχθηκε στην Αγγλία τον 19ο αιώνα. Σύμφωνα με την ανάλυση του Πολάνυι, η οικονομία της αγοράς αποτελεί το πρώτο οικονομικό σύστημα που καθυπόταξε την κοινωνία και της επέβαλε τους νόμους του. Η πρωτοτυπία του επιχειρήματος του Πολάνυι είναι η προσπάθεια να γίνουν τα ανθρώπινα όντα εμπορεύματα, αποτελεί αφενός τον πυρήνα και αφετέρου την κεντρική αδυναμία της κοινωνίας της αγοράς, εφόσον η λειτουργία της πλήττει τη συνοχή της κοινωνικής οργάνωσης.
Σύμφωνα με τον Πολάνυι η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς ήταν το αποτέλεσμα μιας σχεδιασμένης και συνειδητής πολιτικής που καθοδηγήθηκε από το κράτος και όχι κάποια φυσική ιστορική εξέλιξη. Ο Πολάνυι εκλαμβάνει την ανάδυση αυτής της οικονομίας ως τον φορέα των πιο καταστροφικών συνεπειών για τον κοινωνικό δεσμό. Το ατομικό συμφέρον διασπά την κοινωνία και τα μοναδικά ανθρώπινα κίνητρα καταλήγουν να είναι ο φόβος της πείνας και η ελπίδα του κέρδους. Η σπουδαιότερη, όμως, αποσαρθρωτική συνέπεια του οικονομικού συστήματος των αυτο-ρυθμιζόμενων αγορών είναι η δημιουργία των τριών πλασματικών εμπορευμάτων – η εμπορευματοποίηση δηλαδή της γης, της εργασίας και του χρήματος. Για τους σκοπούς της εργασίας, δώσαμε ιδιαίτερη έμφαση στην εμπορευματοποίηση της εργασίας. Για τον Πολάνυι, η εργασία είναι ένα υποτιθέμενο εμπόρευμα που δεν μπορεί να χρησιμοποιείται αδιακρίτως χωρίς να επηρεάζει τον άνθρωπο, τον φορέα δηλαδή αυτού του ιδιαίτερου εμπορεύματος. Όταν η εργασιακή δύναμη μετατρέπεται σε εμπόρευμα, η φυσική, ηθική και ψυχολογική οντότητα που λέγεται άνθρωπος εκμηδενίζεται. Αποτέλεσμα του εκφυλισμού του ανθρώπου είναι τελικά η κατάλυση ολόκληρης της κοινωνίας. Ο Πολάνυι είναι πεπεισμένος ότι λόγω αυτών των καταστρεπτικών συνεπειών, η επέκταση των αυτο-ρυθμιζόμενων αγορών συναντάει αναπόφευκτα την αντίδραση της κοινωνίας. Ονομάζει αυτή την τάση «διπλή κίνηση». «Η μια ήταν η αρχή του οικονομικού φιλελευθερισμού που αποσκοπούσε στην εδραίωση μιας αυτορυθμιζόμενης αγοράς, είχε τη στήριξη των εμπορευόμενων στρωμάτων και, ως μέθοδο, κυρίως τη λογική του laissez-faire και του ελεύθερου εμπορίου. Η άλλη, ήταν η αρχή της κοινωνικής προστασίας, στόχευε στη διατήρηση ανθρώπου και Φύσης , όπως και της οργάνωσης της παραγωγής, και είχε μεγάλη υποστήριξη από τους άμεσα θιγόμενους από τις καταστροφικές επιπτώσεις της αγοράς – κυρίως την εργατική τάξη και τους κτηματίες της υπαίθρου.
Τέλος χρησιμοποιούσε ως μεθόδους προστατευτική νομοθεσία, περιοριστικές οργανώσεις και άλλα όργανα παρεμβατισμού». Ο Πολάνυι, με άλλα λόγια, βλέπει την κίνηση της ιστορίας ως τη διαλεκτική μεταξύ της αγοράς και της κοινωνίας. Η εξάπλωση της αγοράς με τις όποιες καταστροφικές για την κοινωνία και τον άνθρωπο συνέπειες πάντα θα συναντά την αντίδραση, την τάση για προστασία η οποία θα παρεμποδίζει αυτή την εξάπλωση. Αυτή η πεποίθηση του Πολάνυι τον οδήγησε να χαρακτηρίσει το σύστημα των αυτορυθμιζόμενων αγορών ως μια «απόλυτη ουτοπία». Το όραμα του ήταν η αντικατάσταση της κοινωνίας της αγοράς από μια κοινωνία που θα έχει τον δημοκρατικό έλεγχο τόσο των πολιτικών όσο και των οικονομικών θεσμών, οι οποίοι δεν θα είναι σε θέση πια να ελέγχουν την κοινωνία αλλά θα υποτάσσονται σε αυτή.
Ο Karl Polanyi (1896-1964) έζησε εξόριστος και ποτέ δεν βολεύτηκε σε μία άνετη ακαδημαϊκή θέση, αλλά το έργο του επηρέασε σημαντικά τους συγχρόνους του. Γεννήθηκε στη Βιέννη και μεγάλωσε στη Βουδαπέστη μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, όπου συνελήφθη αιχμάλωτος στο Ανατολικό μέτωπο, επέστρεψε στη Βιέννη και ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία. Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία (1933), πήγε στην Αγγλία. Το 1940, δέχθηκε την πρόταση του αμερικανικού Κολεγίου Μπένινγκτον να διδάξει εκεί και μετανάστευσε στις Η.Π.Α.