του Κυριάκου Παπαγεωργίου
«Aρκείν γαρ οίμαι καντί μυρίων μίαν/ ψυχήν τάδ’ εκτίνουσαν, ήν εύνους παρή» Οιδίποδας (γιατί πιστεύω ότι μια ψυχή είναι αρκετή, για να πληρώσει στη θέση χιλιάδων άλλων· αρκεί να είναι γεμάτη αγάπη…).
Το λέει ο Σοφοκλής με το στόμα του ικέτη Οιδίποδα και ο στίχος αυτός πλημμυρίζει, από μια λανθάνουσα (και ακατάσχετη) θρησκευτικότητα του ποιητή…
Πήρε ή όχι θέση πάνω σε αυτό τον στίχο η χριστιανική θρησκεία; Αναμίχτηκε κάποια Σύνοδος, επιδόθηκε στην ερμηνεία της οποιαδήποτε Χριστολογική εταιρεία; Το ζήτημα απασχόλησε πολλούς…
Εν πάση περιπτώσει ο Σοφοκλής οδηγεί τον Οιδίποδα ύστερα από την εκδίωξή του από τη Θήβα, υποστηριζόμενο από την κόρη του Αντιγόνη στο ιερό τέμενος των Ευμενίδων, στον δήμο του Κολωνού, τυφλό, ανήμπορο, γεραλέο πια και κατατρεγμένο από θεούς κι από ανθρώπους…
*
Το θέμα που επιχειρεί να διαλευκάνει ο Σοφοκλής με τη μοίρα του Οιδίποδα, στο δεύτερο θα ’λεγα μέρος της Οιδιπόδειας δυναμικής, το ξαναπιάνει ο Γιάννης Κόκκος, με τον θίασο του αρχαίου δράματος που θα μας το παρουσιάσει την ερχόμενη εβδομάδα. Πασχίζοντας να δώσει τη δική του ερμηνεία σε αυτή την κυνηγημένη μοίρα.
Αλλά με τον Οιδίποδα τούτο γεννιέται ένα ερμηνευτικό πρόβλημα, με το οποίο είναι φανερό πως καταπιάνεται ο Αθηναίος τραγικός: Τη σχέση των δύο (ας μου επιτραπεί η έκφραση) Οιδιπόδων.
Προσωπικά βρίσκω ότι πολύ πρέπει να τυραννίστηκε ο ποιητής ως προς τη φύση, τη θέση, την αντίδραση και την ερμηνεία των δύο «Οιδιπόδων» του. Έψαξα και βρήκα ένα πολύ ενδιαφέρον ερμηνευτικό σχόλιο πάνω στο θέμα των δυο δραμάτων του Β. Seidensticker (Σχέσεις ανάμεσα στα δυο δράματα του Οιδίποδα του Σοφοκλή).
Έχει σημασία η δυναμική που ανέπτυξε ο Σοφοκλής με τον δεύτερο Οιδίποδα, αφού δείχνει να έχει «μετανιώσει» για την ιδιαίτερα επιβαρημένη τραγική του μοίρα που του φόρτωσε με το πρώτο του έργο και είναι σοβαρό έως επικυρωμένο το γεγονός ότι θέλει πλέον, με τον Οιδίποδα επί Κολωνώ να τον αποκαταστήσει.
Στο πλέγμα αυτό της αποκατάστασης του Οιδίποδα παίρνει ευθέως θέση ο παγκόσμια καταξιωμένος Έλληνας σκηνοθέτης με την παράστασή του και προτείνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεία.
Δεν ξέρω αν είναι γνωστό το γεγονός ότι φέτος στις Συρακούσες η τοπική σχολή του αρχαίου δράματος προετοίμασε και παρουσίασε δυο τραγωδίες από το ελληνικό δραματολόγιο, τη μια του Σοφοκλή, με τον Οιδίποδα στον Κολωνό, που εμφανίζεται στην Επίδαυρο το ερχόμενο Παρασκευοσάββατο και την άλλη του Ευριπίδη με τον «Ηρακλή», που δεν είναι και τόσο γνωστή.
Ποια σχέση μπορεί να έχουν αυτά τα δυο έργα; Φαινομενικά καμία. Σε βάθος όμως, αν το δει κανένας με προσοχή, έχουν μεγάλη σχέση. Και στα δυο έργα κεντρικό έως καταλυτικό ρόλο παίζει ο Θησέας, ο βασιλιάς της Αθήνας.
Θα τον απαλλάξει ο Θησέας τον Οιδίποδα από το μίασμα που κουβαλάει, όπως είχε κάνει με τον Ηρακλή, ναι ή όχι; Ιδού το ερώτημα που καλείται να ερμηνεύσει ο σκηνοθέτης του δεύτερου δράματος του Σοφοκλή. Αλλά κι ο Σοφοκλής στήνοντας έτσι όπως έστησε τον Οιδίποδά του στον Κολωνό, μήπως επιχειρεί να διαχωρίσει την υποκειμενική από την αντικειμενική ε ν ο χ ή;
Όλα εκείνα τα φριχτά που συνδέονται με το όνομά του ο Οιδίπους τα είχε πιο πολύ υποστεί παρά πράξει: «τα γ’ έργα μου πεπονθότ’ εστί μάλλον ή δεδρακότα»… «Οιδίπους επί Κολωνώ» 266-7.
*
Ιούνιο μήνα, φέτος, περιπλανιόμουνα στις Συρακούσες. Πιο πολύ στον αρχαιολογικό χώρο, όπου και το ελληνικό θέατρο, της εποχής του 5oυ αι. π.Χ. Καθώς βάδιζα ανάμεσα στις κερκίδες του αρχαίου ελληνικού θεάτρου που ήταν καλυμμένο με σανίδες και αφρολέξ, διέκρινα στο βάθος της σκηνής δυο διαφημιστικές αφίσες, όπως την είχε σχεδιάσει Ιταλός διαφημιστής.
Πλησίασα και διάβασα στις αφίσες τις δυο παραστάσεις του αρχαίου δράματος που παίζονταν στο αρχαίο ελληνικό θέατρο: Ήταν ο «Ηρακλής» του Ευριπίδη και ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή. Με αυτά τα δυο έργα θα κυλούσε το παραστασιολόγιο της θερινής σεζόν στις Συρακούσες.
Δεν διάβασα όμως ή δεν είδα (δεν πρόσεξα;) ποιος επιμελείται τις δυο αυτές παραστάσεις και κυρίως ποιος ή ποιοι αναλαμβάνουν να διδάξουν την παράσταση και τον αρχαίο λόγο στο σικελικό θέατρο.
*
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το θέμα των παραστάσεων ξεχάστηκε. Ημέρα Κυριακή, 29 Ιουλίου, όπως ήμουνα συντονισμένος στο τρίτο πρόγραμμα, άκουγα προσεχτικά τη συνέντευξη που έπαιρνε ένας δημοσιογράφος από τον διάσημο Έλληνα θεατρολόγο, σκηνοθέτη και παραγωγό Γιάννη Κόκκο που ζει και διαμένει μόνιμα στο Παρίσι. Η συνέντευξη ήταν τηλεφωνική και διάρκειας μιας ολόκληρης ώρας.
Αφού ο δημοσιογράφος τον ερώτησε για τις δυο επικείμενες παραστάσεις όπερας που παρουσιάζει ο Κόκκος στο Πεκίνο και το Τόκιο με τoν «Ντον Τζιοβάνι», στη συνέχεια ο δημιουργός του εκμυστηρεύτηκε δυο πράγματα που μου δημιούργησαν τεράστια έκπληξη: Το πρώτο, ότι έρχεται ο Κόκκος στην Επίδαυρο, στις 17-18 Αυγούστου, με τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, συνοδεύοντας τη Σχολή αρχαίου δράματος των Συρακουσών. Το δεύτερο ότι αυτή η Σχολή είναι η μοναδική στον κόσμο, η οποία ασχολείται επιστημονικά με τον τραγικό λόγο και γενικότερα το αρχαίο δράμα. Η μοναδική δηλαδή που αξιοποιεί το αρχαίο δράμα και τον αρχαίο λόγο, σε πανεπιστημιακό επίπεδο, πράγμα που δεν έχει κάνει κανένας άλλος στην υφήλιο.
*
Μοιραία ανέτρεξα στη μοίρα του Οιδίποδα. Ποια ήταν άραγε η τραγική του φύση; Η μοίρα του καθενός είναι η μη προσωπική κι ανώνυμη αρά, λέει ο Karl Jaspers (δικαιολογώντας τον Οιδίποδα), ως επακόλουθο ενός τερατώδους εγκλήματος που μεταφέρεται μέσα από νέα εγκλήματα από γενιά σε γενιά (αρά γένους). Nα λοιπόν το θέμα του Οιδίποδα…
*
Οι τραγικοί ήρωες κατορθώνουν μέσα στις οριακές καταστάσεις την τραγική πραγματικότητα. Κάθε τραγικό ακολουθείται από ένα πλήθος διακλαδώσεις που συνιστούν τη θεμελιώδη ερμηνεία του. Η ερμηνεία καθαυτή είναι ένα «σκέπτεσθαι σε εικόνες» που δεσπόζει στην ελληνική τραγωδία.
Παρά τη χρονική απόσταση, σήμερα μπορούμε με καλή πίστη να καταλάβουμε τι και ποιο ήταν εκείνο το παρόν και το δρων στοιχείο στον μύθο του Οιδίποδα. Σήμερα οι άνθρωποι πηδαλιουχούν τα πράγματα της ζωής και τη ζωή την ίδια. Τότε η πηδαλιούχηση αυτή ήταν άγνωστη. Η άγνοια του ανθρώπου της εποχής εκείνης ανοίγεται στο πλαίσιο της τραγικής γνώσης για το αδιόρατο. Αυτή η πηδαλιούχηση γίνεται κατανοητή ως «μοίρα». Τόσο στον Αισχύλο, όσο και στον Σοφοκλή πραγματώνεται από δαιμονικά όντα, είναι γνωστή από τα πριν στους θεούς και έχει προμαντευθεί (με χρησμούς). Εξάλλου δεν είναι απαραίτητη η «ενοχή» του ήρωα. Έτσι εξηγείται και η πολυδύναμη φράση του Οιδίποδα, που λέει «τα έργα μου πεπονθότα εστί μάλλον ή δεδρακότα»…
Και παρακάτω ο θεόπληκτος ήρωας συμπληρώνει με μια περίφημη και καταλυτική της οιδιπόδειας ενοχής φράση: «συμφοράς άς εγώ …ήνεγκον άκων» (963,4), που δίνουν το στίγμα της αθωότητας του τραγικού ήρωα, σχετικά με το πολυθρύλητο θέμα της ενοχής και της προσωπικής ευθύνης του.
Το τραγικό (και στον Οιδίποδα) είναι εντέλει η καθολική πορεία αφανισμού κάθε γεννώμενου, που ουσιαστικά αποτελεί το γίγνεσθαι του κόσμου. Στη ζωή του Οιδίποδα «πρέπει» κάθε πράξη, κάθε κατόρθωμα, κάθε επιτυχία να ναυαγήσει. Θάνατος, οδύνη, αρρώστια, προσωρινότητα όλα συγκαλύπτονται, λέει ο Jaspers. Γιατί «η ζωή στην εκδοχή του υπάρχειν είναι πεπερασμένη». Η γνώση αυτού του αφανισμού είναι η τραγικότηα…
Γιατί είναι τραγική η ζωή του Οιδίποδα; Επειδή το τραγικό ισχύει αυτοτελώς ως γνώση της απαξίας της ζωής και όχι ως δυστυχία, αθλιότητα, θάνατος ή κακότητα, πραγματικότητες, οι οποίες, καθαυτές δεν είναι μέσα εμφανίσεως του τραγικού.
Η αρχέγονη τραγική θέα αποκαλύπτει το βλέμμα πάνω στην τάξη, το δίκαιο, την ανθρώπινη αγάπη. Γι’ αυτό και πρέπει να διαφυλαχθεί. Πρέπει να μείνει ανοιχτή η τραγική θέαση.
*
Κλείνοντας θα ’θελα να επιστήσω την προσοχή στις δυο έννοιες του σοφόκλειου δράματος, δηλαδή τη λύτρωση και την αντισταθμιστική δικαιοσύνη, που μπορεί να παραπλανήσουν τον θεατή, εξίσου όπως η ενοχή, η κατάρα, αλλά και η ανάληψη του Οιδίποδα.
Πρέπει εντέλει να δούμε την επίγνωση της τραγικότητας του Οιδίποδα, όταν τυφλός, γέρος και διωγμένος από τη Θήβα έρχεται στην Αθήνα για να δει μέσα από το φαίνεσθαι (και όχι το υπάρχειν – Dasein), το φως του. Kαι το βλέπει, με μια καθαρή, μπορώ να πω, διόραση, αφού η τελική σκηνή του δράματος κλείνει με την ανάληψη του Οιδίποδα στους ουρανούς των θεών…
Είναι τελικά αυτό που έκανε τον Gothe να διερωτηθεί «πώς ένας μισοένοχος εγκληματίας ανυψώνεται σε συγγενή των θεών, καθώς μετατρέπεται σε ιερό προστατευτικό πνεύμα που διεκδικεί ειδική λατρεία;»… (Nachlese zu Aristoteles Poetik).
Βιβλιογραφία:
Karl Jaspers, Περί του τραγικού, Εκδόσεις Έρασμος.
Albin Lesky, H τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, ΜΙΕΤ.
Β.Seidensticker, Βeziehungen zwischen des beiden Οidipusdramen des Sophokles, Ηermes, 1972.
Paul York von Wartenburg, Die Katharsis des Aristoteles und der Oedipous Coloneus des Sophokles, Γοτίγγη 1970.
W. Schmidt, Das Spaetwerk des Sophokles, Tυβίγγη, 1961.