Του Νίκου Λυχναρόπουλου*
Ζούμε σε μια εποχή, κατά την οποία, παρά τη μεγάλη πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας, που έχει ως συνέπεια την ικανοποίηση σε μεγάλο βαθμό των υλικών αναγκών της ζωής, οι άνθρωποι, γενικά, δεν αισθάνονται ευτυχισμένοι. Υποφέρουν ψυχικά. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής είναι η μελαγχολία, η κατάθλιψη, αλλά και η επιθετικότητα προς τους άλλους, που φτάνει μέχρι την ανθρωποκτονία. Όλες αυτές οι πράξεις αντανακλούν την ανώμαλη ψυχική κατάσταση, στην οποία ευρίσκονται οι άνθρωποι.
Οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι προσπαθούν να θεραπεύσουν την άσχημη αυτή κατάσταση των πασχόντων ατόμων και δίνουν χρήσιμες συμβουλές στους ανθρώπους που ζητούν τη βοήθειά τους. Πιθανώς, τη θεραπευτική τους αγωγή να την εναρμονίζουν προς τις υποδείξεις του «Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας», ο οποίος ορίζει την ψυχική υγεία ως «την κατάσταση ευεξίας, κατά την οποία το άτομο αναπτύσσει τις προσωπικές του ικανότητες, αντιμετωπίζει με επιτυχία τα προβλήματα της ζωής, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά και αποτελεσματικά και είναι ικανό να συμμετέχει ενεργά στις εργασίες της κοινότητας στην οποία ζει».
Το πρόβλημα της ψυχικής υγείας του ανθρώπου είναι διαχρονικό και παγκόσμιο, και όπως είναι φυσικό, απασχόλησε από τους αρχαίους ακόμη χρόνους τους πνευματικούς ανθρώπους όλου του κόσμου. Στην Ελλάδα εκείνος που πρώτος ασχολήθηκε με το θέμα αυτό είναι ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτων, του οποίου οι απόψεις ταιριάζουν προς ορισμένες από εκείνες των θεμελιωτών της λεγόμενης «ψυχολογίας του βάθους».
Α’ Η δομή της προσωπικότητας στη θεωρία του Πλάτωνος
Ο Πλάτων κάνει μια τριχοτόμηση της ψυχής θεωρώντας ότι αυτή αποτελείται από τα εξής μέρη: το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Το λογιστικό είναι το πιο πνευματικό μέρος της ψυχής, έχει αυτοσυνειδησία, σκέπτεται, γνωρίζει την αλήθεια και τους ηθικούς σκοπούς της ζωής. Το θυμοειδές είναι το φιλόδοξο και φιλότιμο μέρος της ψυχής (κατευθύνεται προς κάθε τι που σχετίζεται με την τιμή και τη δόξα, έχει σχέση με το συναίσθημα και τη βούληση). Τέλος, το επιθυμητικό είναι η έδρα των επιθυμιών και των ορμών και τείνει προς την ικανοποίησή τους. Είναι άλογο, «ρέπει προς την αμετρία και εναντιώνεται στο λογιστικό».
Τα τρία μέρη της ψυχής στο 588 C-E της «Πολιτείας» ο Πλάτων τα παρουσιάζει παραστατικά με μια εικόνα. Λέγει εκεί: Σχημάτισε την εικόνα ενός θηρίου πολύμορφου και πολυκέφαλου που να έχει γύρω του κεφαλές από ήμερα και άγρια ζώα και να έχει τη δύναμη να τις αλλάζει και να τις γεννάει όλες αυτές από μέσα του. Πρόσθεσε τώρα στην προηγούμενη και μία άλλη εικόνα, ενός λιονταριού, κι άλλη μία ενός ανθρώπου. Το πρώτο πολυκέφαλο θηρίο είναι η επιθυμία, το δεύτερο, το λιοντάρι είναι ο θυμός (το θάρρος) και η τρίτη μορφή, του ανθρώπου, είναι ο νους.
Για να υπάρχει αρμονία και ισορροπία ανάμεσα στα μέρη της προσωπικότητας κι επομένως και ψυχική υγεία, πρέπει κατά τον Πλάτωνα το λογιστικό να κυβερνά, δηλαδή να σκέφτεται και να αποφασίζει, καθόσον αυτό έχει ως αρετή του τη σοφία, δηλαδή την ικανότητα αξιολόγησης των καταστάσεων και την έγνοια για ολόκληρη την ψυχή. Το θυμοειδές, του οποίου αρετή είναι το θάρρος, πρέπει να βοηθά το λογιστικό παρέχοντας τη δύναμη της βούλησης, και τέλος, το επιθυμητικό με συνδυασμένες προσπάθειες του λογιστικού και του θυμοειδούς πρέπει να ελέγχεται, να αποκτά την αρετή της σωφροσύνης, ώστε να μην επιδιώκει τίποτε περισσότερο από την ικανοποίηση των βασικών φυσιολογικών αναγκών, καθόσον το μέρος αυτό της ψυχής είναι επιρρεπές προς τις σωματικές ηδονές και τον χρηματισμό.
Β’ Η δομή της προσωπικότητας στην ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ
Η θεωρία του Πλάτωνος για τη δομή της προσωπικότητας του ανθρώπου και την ψυχική του υγεία μοιάζει (όπως τονίζει ο Anthony Kenny) με την άποψη για τη δομή της προσωπικότητας στην ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ. Όπως ο Πλάτων έτσι και ο Φρόυντ διαιρεί την ψυχή σε τρία μέρη (συστήματα, δομές): Στο αυτό, στο εγώ και στο υπερεγώ. Το αυτό αντιστοιχεί στο πλατωνικό επιθυμητικό, το εγώ στο λογιστικό και το υπερεγώ στο θυμοειδές.
1) Το αυτό είναι το πρωταρχικό στοιχείο της προσωπικότητας. Είναι η μήτρα στην οποία αναπτύσσονται τόσο το εγώ, όσο και το υπερεγώ. Αποτελεί το κληρονομημένο και μη οργανωμένο μέρος της ψυχής, το οποίο έχει ως σκοπό την άμεση ικανοποίηση των ορμών και των ενστίκτων, που σχετίζονται με την πείνα, τη δίψα, το σεξ (libido) κ.λπ., χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την πραγματικότητα της ζωής και τους ηθικούς κανόνες. Εκφράζει την υποκειμενική πραγματικότητα και ενεργεί βάσει της αρχής της ευχαρίστησης. Είναι μη λογικό στον χαρακτήρα κι έχει μη συνειδητό περιεχόμενο.
2) Το εγώ είναι το λογικό μέρος της προσωπικότητας. Φροντίζει για τη διατήρηση της κοινωνικής επιδοκιμασίας και της αυτοεκτίμησης του ατόμου και ασκεί έλεγχο στα ένστικτα και τις ορμές του αυτό, χωρίς όμως να εμποδίζει την ικανοποίησή τους. Απλώς, παίρνει αποφάσεις σχετικά με τον τρόπο και τα μέσα με τα οποία αυτά θα ικανοποιηθούν. Είναι ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στις ενστικτώδεις παρορμήσεις του αυτό και της εξωτερικής πραγματικότητας και ενεργεί βάσει της αρχής της πραγματικότητας και όχι της αρχής της ευχαρίστησης όπως το αυτό. Επί πλέον, ελέγχει και το υπερεγώ.
3) Το υπερεγώ είναι το στοιχείο της προσωπικότητας που αναπτύσσεται τελευταίο. Είναι εκφραστής των αξιών της κοινωνίας. Δεν ενδιαφέρεται για το πραγματικό, όπως το εγώ, αλλά για το ιδεώδες και δεν αγωνίζεται για την ευχαρίστηση, όπως το αυτό, αλλά για την τελειότητα. Προσπαθεί να πείσει το εγώ να θέτει ηθικούς παρά ρεαλιστικούς σκοπούς. Ενεργώντας σύμφωνα με τους ηθικούς κανόνες της κοινωνίας, προσπαθεί να παρεμποδίσει την εκδήλωση των ορμών, και ιδιαίτερα εκείνων που έχουν σεξουαλική επιθετική φύση. Είναι ένας εσωτερικοποιημένος κριτής και αντιστοιχεί στην ηθική συνείδηση, η οποία ασκεί τον αυτοέλεγχο του ατόμου. Μοιάζει με το αυτό ως προς τον μη λογικό του χαρακτήρα.
Κατά τον Φρόυντ, τα παραπάνω τρία στοιχεία της προσωπικότητας κάτω από κανονικές συνθήκες δεν συγκρούονται μεταξύ τους, αλλά αντίθετα, εργάζονται μαζί ως ομάδα με την καθοδήγηση του εγώ. Το εγώ, ως το εκτελεστικό μέρος της οργάνωσης της προσωπικότητας, ενοποιεί τις συνεχώς αντιτιθέμενες τάσεις του αυτό, του υπερεγώ και του εξωτερικού κόσμου και κατορθώνει να παράγει μια εσωτερική αρμονία μέσα στην προσωπικότητα. Σε περίπτωση που επικρατήσει το αυτό σε βάρος των υπόλοιπων στοιχείων της προσωπικότητας, η συμπεριφορά του ατόμου κατευθύνεται από ισχυρές ορμές. Το άτομο παρουσιάζει χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας. Μεγάλο μέρος ατόμων με εγκληματική συμπεριφορά ανήκει στην κατηγορία αυτή. Τι συμβαίνει όμως όταν το υπερεγώ ρυθμίζει τη συμπεριφορά του ατόμου; Όπως το ισχυρό αυτό οδηγεί σε ψυχοπάθεια, έτσι και το ισχυρό υπερεγώ οδηγεί σε νεύρωση, και προκαλεί στο άτομο αισθήματα ενοχής. Τότε μπορεί να εκδηλωθεί εγκληματικότητα που οφείλεται σε νευρωτικές συγκρούσεις. Στην κατηγορία των νευρωτικών εγκληματιών ανήκουν εκείνοι που ο Φρόυντ αποκαλεί «εγκληματίες από αίσθημα ενοχής». Στην περίπτωση αυτή τα νευρωτικά άτομα οδηγούνται σε παραπτώματα, γιατί ασυνείδητα επιδιώκουν να συλληφθούν και να τιμωρηθούν για να υποστούν μια ψυχική κάθαρση κι έτσι να απαλλαγούν από τα αισθήματα ενοχής που τα βασανίζουν. Για να υπάρχει στο άτομο ψυχική υγεία, πρέπει τα ως άνω τρία στοιχεία της προσωπικότητας να βρίσκονται σε ισορροπία και αρμονία. Η ψυχική υγεία δεν μπορεί να είναι παρά η έκφραση της αρμονίας αυτής.
Από όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω προκύπτει ότι στις θεωρίες για την προσωπικότητα (ψυχή) του Πλάτωνος και του Φρόυντ υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά: το πρώτο χαρακτηριστικό είναι ότι και στους δύο η ψυχή αποτελείται από τρία στοιχεία (λογιστικό – θυμοειδές – επιθυμητικό στον Πλάτωνα, αυτό – εγώ – υπερεγώ στον Φρόυντ). Το δεύτερο κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι δέχονται και οι δύο, (ο Φρόυντ το υπονοεί) ότι ψυχική υγεία είναι η αρμονική, ισορροπημένη λειτουργία των στοιχείων αυτών. Τέλος, το τρίτο χαρακτηριστικό είναι ότι για την εξασφάλιση της ψυχικής αυτής ισορροπίας πρέπει στην ψυχή να ασκεί έλεγχο το λογικό της στοιχείο, το οποίο στη θεωρία του Πλάτωνος είναι το λογιστικό και στη θεωρία του Φρόυντ το εγώ. Επομένως, όταν τα τρία αυτά στοιχεία της προσωπικότητας είναι αρμονικά ανεπτυγμένα και η λειτουργία τους ρυθμίζεται από το λογιστικό (ή το εγώ), τότε υπάρχει ψυχική υγεία.
*Ο Νίκος Λυχναρόπουλος είναι καθηγητής Παιδαγωγικών και Φιλοσοφίας