Η έννοια της δικαιοσύνης στο νέο βιβλίο του καθηγητή Αστικού Δικαίου Μ.Δ. Καράση

Του Δ. Β. Μπαλτά,
δρ. Φιλοσοφίας

Μ.Δ. Καράσης,
Από την φιλοσοφική
στην θεολογική έννοια
της δικαιοσύνης,
εκδόσεις Αρμός,
Αθήνα 2023, σελ. 121

Στο νέο βιβλίο του καθηγητή του Αστικού Δικαίου Μ.Δ. Καράση προσεγγίζεται η έννοια της δικαιοσύνης, όπως αυτή διαμορφώνεται στην ελληνική σκέψη μετά τον θάνατο του Αριστοτέλους και στην πρώιμη χριστιανική, ευθύς αμέσως με τους μακαρισμούς στην «Επί του Όρους Ομιλία» (Ματθ., ε’-ζ’) του Ιησού.
Αν και στα Ηθικά Νικομάχεια (115a 22) ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δίνει προτεραιότητα στην φιλία ως συνεκτικό δεσμό μεταξύ των πολιτών μιας πόλης-κράτους, διαπιστώνεται ότι «στους ελληνιστικούς χρόνους η φιλία χαλάρωσε και παρέμεινε στον Κήπο του Επικούρου και στους κύκλους των Στωϊκών» (σ. 11).
Στις θρησκευτικές αναζητήσεις των ανθρώπων του ελληνιστικού κόσμου που προηγούνται της χριστιανικής διδασκαλίας, είναι γνωστό ότι θα βρει κανείς απόψεις τόσο για τη θεοποίηση της τύχης όσο και για τη μεταθανάτια ζωή, πράγματα που δίνουν μία αίσθηση της εξωτερικής, αλλά και της εσωτερικής ανασφάλειας που ένοιωθαν.
Στην «Επί του Όρους Ομιλία» του Ιησού, η δικαιοσύνη κατέχει μία κεντρική θέση. Εδώ δεν υπερβαίνεται μόνον ο νόμος του Μωϋσέως, αλλά και οι περί δικαιοσύνης απόψεις της ελληνικής σκέψης. Αναλυτικότερα, ο Μ.Δ. Καράσης επισημαίνει κυρίως την θέση των πτωχών και την σύνδεση δικαιοσύνης και πτωχείας: «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι… Μακάριοι οι πεινώντες και πεινώντες την δικαιοσύνην… Μακάριοι οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης» (Ματθ. ε’, 3-5-10). Για τον συγγραφέα του βιβλίου (σ. 36) η πτωχεία νοηματοδοτείται εδώ ως πνευματική και όχι υλική και ταυτίζεται με την ταπείνωση (σ. 39). Υπενθυμίζεται στην συζήτηση η περίπτωση του βιβλίου του Ησαΐα, ο οποίος είχε ήδη θέσει τις αντιθέσεις πτωχοί-πλούσιοι, δίκαιοι-αμαρτωλοί, ταπεινοί-υπερήφανοι (σ. 35).

Αλλά ο συγγραφέας θα προσθέσει παρακάτω και θα τονίσει ότι με την νοηματοδότηση του πτωχού ως ταπεινού και άρα μακαρίου υπερβαίνεται και η θεώρηση της αρχαίας ελληνικής σκέψης και ζωής περί της πνευματικής υπεροχής του ιδανικού ανθρώπου. Παραθέτει ο συγγραφέας την παλαιότερη διατύπωση του Κ. Τσάτσου: «Ο πλούσιος τω πνεύματι γίνεται κατώτερος του πτωχού τω πνεύματι… Δεν έχει καμμίαν αξίαν η εγκόσμια υπεροχή του πνεύματος μπροστά στην απλή καρδιά του κοινότατου ανθρώπου» (σ. 59).
Με αφετηρία τις παραπάνω προσεγγίσεις, ο Μ.Δ. Καράσης συζητεί το περιεχόμενο της πίστης του πτωχού τω πνεύματι, ανατρέχοντας συγκεκριμένα στην φιλοσοφική-θεολογική αναζήτηση και θεμελίωση του «παραδόξου της πίστεως» (σ. 63-72) στον Κίρκεγκωρ, και παραθέτοντας μία σειρά από παραδείγματα αγιογραφικά και λογοτεχνικά-ιστορικά (Αβραάμ, Δον Κιχώτης, πρίγκηπας Μίσκιν, Ριχάρδος Γ’, διά Χριστόν σαλοί), των οποίων η ταπείνωση (= η «πτωχεία του πνεύματος») είναι επίσης έκφραση της βιωματικής πίστης τους (σ. 73-111). Αντιθέτως, ο συγγραφέας καταγράφει περιπτώσεις όπως εκείνη του Κιρίλωφ των Δαιμονισμένων του Ντοστογιέφσκι και το δοκίμιο «Ο Μύθος του Σίσυφου» του Καμύ οι οποίες αποτελούν εκδοχές του «παραδόξου της απιστίας» και του «παραλόγου της ύπαρξης», αντίστοιχα (σ. 113-116).
Ενδιαφέρον το μικρό σε έκταση βιβλίο του καθ. Καράση προσφέρει ένα πλούσιο υλικό για συζήτηση. Αφού οριοθετήσει ο συγγραφέας την έννοια της δικαιοσύνης, αναδεικνύει την σύνδεσή της με τους αποδέκτες της, και πιο συγκεκριμένα τους «πτωχούς τω πνεύματι». Πρόκειται πάντως για ερμηνευτικές προσεγγίσεις που κινούνται μακριά από την τρέχουσα αμφισβήτηση εκ μέρους πολλών πολιτών ακόμη και του ίδιου του θεσμού της δικαιοσύνης στην σύγχρονη κοινωνία, στον βαθμό που η απόδοσή της δεν ικανοποιεί το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Στο πλαίσιο αυτό, και οι πτωχοί τω πνεύματι, δίκαιοι ενώπιον του Θεού, μένουν έξω από την απόδοση της δικαιοσύνης των ανθρώπων.