Του Β.Δ. Αναγνωστόπουλου*
Ήδη από την αυγή των νέων χρόνων, τον 15ο αι. κ.ε., μετά την Ανακάλυψη της τυπογραφίας, την εποχή του Ανθρωπισμού κι αργότερα της Αναγέννησης (17ος αι.) και του Διαφωτισμού (18ος αι.), ο αρχαίος ελληνικός κόσμος δεν έπαυσε μέχρι σήμερα να αποτελεί για όλη την ανθρωπότητα και ιδίως για τους Ευρωπαίους πηγή έμπνευσης, έρευνας και μελέτης των διαχρονικών ιδεών και αξιών, όπως η φιλοσοφία, η επιστήμη, η πολιτεία, το θέατρο, η τέχνη, η δημοκρατία κ.ά. Ιδιαίτερα οι κλασικοί χρόνοι (5ος και 4ος αι.) εξακολουθούν να μαγνητίζουν τους συγγραφείς και να ασχολούνται παντοιοτρόπως με αυτούς.
Παλιότερα είχα διαβάσει «Το σπήλαιο των ιδεών» του Ισπανού συγγραφέα Χοσέ Κάρλος Σομόθα (εκδ. Κέδρος 2001), όπως και το μυθιστόρημα «Έγκλημα στην αρχαία αγορά» της Claude Mosse (Θεμέλιο, 2002), αλλά και στα νιάτα μου τις μυθιστορίες του Άγγελου Βλάχου «Ο θείος μου Αλκιβιάδης», του Κώστα Κροντηρά «Ο δάσκαλός μου ο Σωκράτης» (1981), «Ο Θεμιστοκλής» κ.ά. Πρόσφατα διάβασα και ζεστάθηκε η καρδιά μου, κατά τις παγερές ημέρες της καραντίνας, το ογκώδες μυθιστόρημα του Ισπανού συγγραφέα Μάρκος Τσικότ «Η δολοφονία του Σωκράτη», μετάφραση Χριστίνας Θεοδωροπούλου, εκδ. Πατάκη 2020, σ. 847.
Ο Μάρκος Τσικότ, γεννημένος στη Μαδρίτη (1971), με σπουδές στην κλινική ψυχολογία, τα οικονομικά και την ψυχολογία της εργασίας, εμφανίστηκε στα Γράμματα το 1997 και απόσπασε τιμητικά βραβεία. Το 2013 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Η Δολοφονία του Πυθαγόρα, που τιμήθηκε με το Mediterranean Culture Award στην Ιταλία και το 2016 Η Δολοφονία του Σωκράτη, και τα δύο από τις εκδόσεις Πατάκη.
Η μυθιστορηματική αφήγηση των γεγονότων αφορά στο χρονικό διάστημα 437-399 π.Χ., με Πρόλογο, Επίλογο, Γράμμα προς τους αναγνώστες κι Ευχαριστίες. Έχει δομή διαυγή κι συνεπή, καθώς τα περιεχόμενα κατανέμονται σε έξι μέρη και κάθε μέρος περιέχει πολλές υποενότητες, που αναφέρονται εναλλάξ στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Έτσι υφαίνεται το κείμενο γύρω από μια κεντρική ιδέα, που ξεκινά με τον χρησμό που ζήτησε από το Μαντείο των Δελφών ο Χαιρεφώντας, αν υπάρχει άλλος άνθρωπος πιο σοφός από τον φίλο του τον Σωκράτη. Αλλά ο Σωκράτης δεν νόμιζε τον εαυτό του σοφό, διατυμπάνιζε άλλωστε «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», και συνεπώς πίστευε πως κάτι άλλο εννοούσε ο θεός, ο Απόλλων. Ο συγγραφέας, χωρίς να παραμορφώνει την πραγματικότητα, προσθέτει και στοιχεία μυθοπλασίας με τον δεύτερο χρησμό, ότι δηλαδή ο Σωκράτης θα έχει έναν βίαιο θάνατο, ανοίγοντας, έτσι, έναν νέο κύκλο μυστηρίου μέσα στην αφήγηση.
Περιγράφει την αθηναϊκή κοινωνία, τα ήθη και τα έθιμα, τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, τις θρησκευτικές εορτές, τον πολιτιστικό οργασμό, τα ιερά (Παρθενώνας κ.ά.), τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, τους αγγειοπλάστες και τα εργαστήρια, τους πολιτικούς και φιλοσόφους, όπως ο Περικλής, ο Φειδίας, ο Νικίας, ο Πλάτωνας, ο Ευριπίδης κ.ά., τους δημαγωγούς, όπως ο Κλέωνας, τον πελοποννησιακό πόλεμο και τον λοιμό (την πανδημία της εποχής), που στοίχισε τον θάνατο σε χιλιάδες Αθηναίους, μεταξύ αυτών και του Περικλή και των δύο παιδιών του, την καταστροφική εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία, την έκπτωση της Δημοκρατίας με τους Τριάκοντα τυράννους, την προδοσία του Αλκιβιάδη, και καταλήγει στη δίκη του Σωκράτη (399 π.Χ.). Παράλληλα περιγράφει και τη σπαρτιατική κοινωνία, το αυταρχικό πολίτευμα, την παιδεία των νέων, τη λεγόμενη σπαρτιατική αγωγή με την «κρυπτεία», τον μέλανα ζωμό κ.ά., την ελευθερία και την άθληση των γυναικών, τον έρωτα, τον φιλοπόλεμο των Σπαρτιατών, τα ιερά και τους αγώνες, τις συμμαχίες και τον πόλεμο κατά των Αθηναίων με τον στρατηγό Βρασίδα, στη Δεκέλεια, στην Αμφίπολη, στη θάλασσα με τον Λύσανδρο, τον Αγησίλαο, τον Άγη («Οι Σπαρτιάτες δε ρωτούν πόσοι είναι οι εχθροί, αλλά πού είναι») κ.ά. Επίσης αναπλάθει την εποχή συμπλέκοντας και τις καθημερινές ιστορίες (έρωτα, πάθους, εκδίκησης, μίσους κ.λπ.) των πολιτών με την ιστορία των πόλεων.
Και ο Σωκράτης πού εμφανίζεται; Πού και πώς κινείται μέσα στην αφήγηση; Ως πολίτης συμμετέχει στα κοινά, στρατεύεται, πολεμάει για την πατρίδα του, παντρεύεται και αποκτά τρία αγόρια με την Ξανθίππη, φίλη της Κασσάνδρας, κόρης του τραγικού ποιητή Ευριπίδη, συναναστρέφεται με τον Περικλή, την Ασπασία, αλλά μιλάει καθημερινά με τους πολίτες, στην αγορά ελέγχει τους σοφιστές και όσους διατείνονται ότι γνωρίζουν κάτι που αγνοούν, συμβουλεύει τους νέους κ.λπ. Ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» τον παρουσιάζει να ουρανοβατεί και να διαφθείρει με τη διδασκαλία του τους νέους και να μην πιστεύει στους θεούς. Εύκολα στήνουν το σκηνικό της κατηγορίας οι τρεις μηνυτές του, ο ποιητής Μέλητος, ο ρήτορας Λύκων και ο έμπορος Άνυτος και παρασύρουν το Δικαστήριο, που τον καταδικάζει με πλειοψηφία 280 έναντι 221 σε θάνατο. Οι σελίδες του βιβλίου 779-796 είναι πολύ συγκινητικές, περιέχουν την απολογία του Σωκράτη και τα τελευταία λόγια του πριν πάρει το κώνιο. Να θυμίσω, εξάλλου, παλιότερα η Απολογία του Σωκράτη διδασκόταν στο Γυμνάσιο (δεν ξέρω για σήμερα) και άφηνε βαθιά στην ψυχή μας ισχυρά αποτυπώματα και τα χνάρια ανθρωπισμού και θαρραλέου πολίτη, χωρίς να θεωρεί τον θάνατο ως το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να μας συμβεί.
Η Δολοφονία του Σωκράτη είναι ένα μυθιστόρημα-ποταμός, αλλά οφείλω να πω ότι το διάβασα με ξεχωριστή απόλαυση, παρότι ιστορικά αναφέρεται σε γεγονότα και πρόσωπα από την περίοδο του πελοποννησιακού πολέμου, δηλαδή σε ένα πεδίο αφήγησης που δεν μου είναι άγνωστο. Εδώ ακριβώς θέλω να επισημάνω την αρετή της γραφής και φυσικά την αναγνωστική σαγήνη που απλώνει η αφήγηση, που είναι ο ιδιαίτερος τρόπος πλοκής, εξέλιξης και εξιστόρησης. Το να κάνει ο συγγραφέας γνωστά ή σχεδόν γνωστά γεγονότα ενδιαφέροντα για τον αναγνώστη, αυτό απαιτεί ξεχωριστό ταλέντο. Ο Ιταλός ποιητής και συγγραφέας Τζέζαρε Παβέζε (1908-1950) σημειώνει ότι το μυστικό και η δυσκολία της τέχνης είναι «να αποδώσεις ως έκπληξη πράγματα γνωστά». Και ο Τσικότ έχει αυτή τη δεινότητα του αφηγηματικού λόγου. Και ασφαλώς το γνώρισμα αυτό ο αναγνώστης το χαίρεται ιδιαίτερα.
*Ο Β.Δ. Αναγνωστόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας