Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,
[email protected],
www.kxkaragounis.gr
Το σημερινό άρθρο συνεχίζεται από την προηγούμενη Κυριακή. Εξετάζουμε εδώ τη θεολογική έννοια της «αυτονομήσεως», τον βαθμό διεισδύσεώς της στην Ψαλμωδία, τα αίτια του φαινομένου και τις επιπτώσεις του στο εκκλησιαστικό βίωμα και στην ορθόδοξη πνευματικότητα. Προτρέπουμε στους αγαπητούς αναγνώστες, αν δεν έχουν διαβάσει το πρώτο μέρος του άρθρου, την προηγούμενη Κυριακή, να ανατρέξουν στην ηλεκτρονική έκδοση της «Θεσσαλίας» (e-thessalia.gr), στην ενότητα «Πολιτισμός», στον σύνδεσμο Α. Περί αυτονομήσεως, γενικώς – Η αυτονόμηση στην Εκκλησιαστική Ψαλτική Τέχνη, ώστε να κατανοήσουν το θεολογικό περιεχόμενο της αυτονομήσεως και έπειτα να μελετήσουν το παρόν β’ μέρος.
Πριν δούμε την αυτονόμηση στην Ψαλτική Τέχνη, πρέπει να διευκρινίσουμε πώς η αυτονόμηση υπήρξε γενικότερα η γενεσιουργός αιτία του Πολιτισμού και της Τέχνης. Αυτό θα κάνουμε σήμερα.
-Πολιτισμός: Αν μελετήσουμε προσεκτικά την Παλαιά Διαθήκη, θα κατανοήσουμε – έκπληκτοι, ίσως – ότι ο πολιτισμός προέκυψε στους ανθρώπους ως μεταπτωτική αναγκαιότητα. Μάλιστα, είναι η γενεά τού αδελφοκτόνου Κάιν, τον οποίο ο Κύριος καταράσθηκε, εκείνη η οποία επινοεί αυτά που σήμερα ονομάζουμε πολιτισμικά αγαθά, ως υποκατάστατο της απουσίας του Θεού. Ας θυμηθούμε τη Γραφή: [Γένεσις, κεφ. δ΄, 9-11] «Και είπε Κύριος ο Θεός προς Κάιν· που έστιν Άβελ ο αδελφός σου; Και είπεν· ου γινώσκω· μη φύλαξ του αδελφού μου ειμί εγώ; Και είπε Κύριος· τι πεποίηκας; Φωνή αίματος του αδελφού σου βοά προς με εκ της γης. Και νυν επικατάρατος συ από της γης, η έχανε το στόμα αυτής δέξασθαι το αίμα του αδελφού σου εκ της χειρός σου».
Ας εξηγήσουμε το ζήτημα: Ο άνθρωπος, κατά τη δημιουργία του από τον Άγιο Τριαδικό Θεό, μαζί με όλα τα άλλα εφόδια που έλαβε από τον Κύριο, έλαβε και το χάρισμα να μην επιβιώνει απλώς ως μέρος της φύσεως, αλλά να παρεμβαίνει σε αυτήν και να δημιουργεί. Η δημιουργικότητα, κατά τον Θ. Παπαθανασίου, είναι στοιχείο τού «κατ’ εικόνα», γι’ αυτό, άλλωστε, ο Θεός εμπιστεύτηκε τον παράδεισο στους Πρωτοπλάστους να τον εργάζονται και να τον φυλάσσουν. Το «κατ’ εικόνα», λόγω της Πτώσεως, «αμαυρώθηκε», αλλά δεν καταργήθηκε.
Ο Θεός προεγνώριζε την αποστασία και αυτονόμηση των Πρωτοπλάστων, αλλ’ ως φιλάνθρωπος δεν θέλησε την εξουδένωσή τους. Προνόησε να εφοδιάσει τον άνθρωπο με ικανότητες που επέτρεψαν να δημιουργεί Πολιτισμό, ώστε να παρηγορείται και ενισχύεται κατά τον μεταπτωτικό του βίο. Τον βίο αυτό ο ίδιος ο άνθρωπος τον παρέδωσε τότε στον Σατανά, καθιστώντας τον «άρχοντα του σκότους του αιώνος τούτου». Ο βίος αυτός, πλέον, κυβερνάται δαιμονοκρατούμενος, κατά τρόπο ανελέητο, χωρίς καμία παρηγορία.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πολιτισμός καλλιεργήθηκε πρώτα από τους απογόνους τού Κάιν, διότι αυτή η γενεά συνέχισε την αποστασία και την αυτονόμηση από τον Θεό και στάθηκε αιτία, εν τέλει, η αυτονόμηση να γενικευθεί. Μη έχοντας οι άνθρωποι καμία παρηγορία από τη Χάρη τού Αγίου Πνεύματος με την οποία ήσαν ενδεδυμένοι στον Παράδεισο, αναζητούν καταφύγιο στις επινοήσεις τους και ανακούφιση από τις τέχνες. Πρώτοι οι απόγονοι του Κάιν οικοδομούν οικίες και πολίσματα, για να προστατεύονται από τα εχθρικά, πλέον, στοιχεία και πλάσματα της φύσεως. Επεξεργάζονται τον πλούτο τής γης και τα μέταλλα, για να τρέφονται και να αμύνονται. Ο Κύριος τους ενέπνευσε και τις τέχνες, να γλυκαίνεται κάπως ο πολυώδυνος βίος τους: Ο Ιουβάλ, γιος τού Λάμεχ εκ της Αδά, έκτης γενεάς απόγονος του Κάιν, υπήρξε εφευρέτης μουσικών οργάνων. Ας θυμηθούμε πάλι τη Γραφή: [Γένεσις, κεφ. 4, 17-22] «Και έγνω Κάιν την γυναίκα αυτού, και συλλαβούσα έτεκε τον Ενώχ. και ην οικοδομών πόλιν και επωνόμασε την πόλιν επί τω ονόματι του υιού αυτού, Ενώχ… Έλαβεν εαυτώ Λάμεχ δύο γυναίκας, όνομα τη μια Αδά, και όνομα τη δευτέρα Σελλά. Και έτεκεν Αδά τον Ιωβήλ· ούτος ην πατήρ οικούντων εν σκηναίς κτηνοτρόφων. Και όνομα τω αδελφώ αυτού Ιουβάλ· ούτος ην ο καταδείξας ψαλτήριον και κιθάραν. Σελλά δε και αυτή έτεκε τον Θόβελ, και ην σφυροκόπος χαλκεύς χαλκού και σιδήρου».
Αλλά η αυτονόμηση συνοδεύει όλη την πορεία τής ανθρωπότητας ώς σήμερα. Η στροφή στην Αναγέννηση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον Πολιτισμό, είναι αποτέλεσμα της εγκαταλείψεως της πίστεως στον Χριστό και της προσκολλήσεως στον αρχαιοελληνισμό, δηλαδή, της αντικαταστάσεως του ευαγγελικού ανθρωπισμού με ανθρωποκεντρικούς και αθεϊστικούς ανθρωπισμούς. Το ζήσαμε και στην ταλαιπωρημένη από την τουρκοκρατία και βαυαροκρατία πατρίδα μας. Η σπουδή των Βαυαρών να επιβάλουν τη δυτική αγιογραφία και τη μουσική πολυφωνία στην Ορθόδοξη Λατρεία, δεν ήταν παρά φροντίδα να περάσει η νοοτροπία του αυτονομημένου δυτικού ανθρωπισμού στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος και, κυρίως, στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ιδιαιτέρως μετά την αυτονόμησή της (άλλη αυτονόμηση αυτή…) από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Υπάρχει κανείς σήμερα να αρνείται, ότι ο σύγχρονος «πολιτισμός» απαξιοί και κακοποιεί τον άνθρωπο; Εκατομμύρια θάνατοι καθημερινά στο όνομα ενός αυτονομημένου «πολιτισμού», που αρνείται τη φύση, τον άνθρωπο και τον Θεό. Όλα προχωρούν προς την απόλυτη αυτονόμηση, όπως την περιγράψαμε στο προηγούμενο άρθρο μας. Ο δε άνθρωπος, τυφλωμένος και ναρκωμένος από τα επιτεύγματά του, ειδωλοποίησε τον αυτονομημένο «πολιτισμό» και τον λατρεύει «εις τόπον Θεού», ισχυριζόμενος ότι «εδώ είναι ο Παράδεισος» και η ευ-δαιμονία.
-Τέχνη: Πτυχή τού Πολιτισμού είναι η Τέχνη. Μέσα στον αυτονομημένο «πολιτισμό», η Τέχνη ακολουθεί ανάλογη πορεία. Ο αυτονομημένος άνθρωπος στέκεται μπρος στα έργα του και τα θαυμάζει υπέρμετρα για να θρέψει το αδηφάγο θηρίο της φιλαυτίας του. Αλλά, αντί να υπηρετείται από αυτά, καταντά να τα λατρεύει, να τα προσκυνά. Είτε το αντιλαμβάνεται, είτε όχι, όλα καθίστανται είδωλα, και η Τέχνη, ο δε άνθρωπος καταντά ειδωλολάτρης. Το δόγμα «η Τέχνη για την Τέχνη» που υποκαθιστά την υγιή θέση «η Τέχνη για τον άνθρωπο», αποδεικνύει ακριβώς την αυτονόμηση της «τέχνης».
Όμως, η Τέχνη δεν είναι ανώτερη από τον καλλιτέχνη, όπως η κτίση δεν είναι ανώτερη του Δημιουργού της Τριαδικού Θεού. Η Τέχνη δεν μπορεί να είναι αυτόνομη. Πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο. Όταν αυτονομείται, αδιαφορώντας αν οικοδομεί ή γκρεμίζει, αποτελεί μια χειραφετημένη, εγωκεντρική και εγωιστική «τέχνη», καθώς παύει να ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο, τον οποίο, εν τέλει, καταστρέφει. Αυτονομημένη «τέχνη» δεν είναι παρά μαγεία και γοητεία. Πόσο δικαιώνεται σήμερα ο Απόστολος Παύλος όταν προφητεύει (!), «πονηροί δε άνθρωποι και γόητες προκόψουσιν επί το χείρον· πλανώντες και πλανώμενοι».
[Στο επόμενο: Μορφές αυτονομήσεως στην Ψαλτική Τέχνη]