Του
ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΙΑΤΡΑ
εισαγωγική παρατήρηση
Είναι αλήθεια ότι κάθε εποχή αξιολογεί αρνητικά το παρόν, επισημαίνοντας ανεπάρκειες και στρεβλώσεις, που αναντίρρητα υπάρχουν. Η στάση αυτή είναι ευεξήγητη, αν ληφθεί υπόψη ότι πάντοτε οι πρακτικές συνθήκες, οι κοινωνικές δυνατότητες και οι ηθικές στάθμες της ζωής υπολείπονται των ανθρώπινων απαιτήσεων και προσδοκιών. Επομένως, αν η επισκοπούσα σκέψη υποβάλει σε κριτική θεώρηση την υπάρχουσα σήμερα, σε περιφερειακό ή παγκόσμιο επίπεδο, κατάσταση, δεν θα πραγματοποιήσει ένα καινοφανές διάβημα. Ωστόσο, το διάβημα αυτό θα ήταν χρήσιμο, αν μπορούσε, όχι να περιγράψει και να αξιολογήσει τα γνωστά σε όλους δεινά του κόσμου, αλλά να επισημάνει κάποια σημαίνοντα χαρακτηριστικά της Εποχής μας, η οποία καλείται να αναμετρηθεί με τα δεινά αυτά, που άλλωστε είναι εν πολλοίς δικά της δημιουργήματα.
επόπτευση του παρόντος
Μια απλή επισκόπηση του παρόντος, καταγράφει τα επόμενα:
ελλείψεις
– Δεν υπάρχει μια μεγαλόπνοη ιδέα ικανή να διανοίξει τους ορίζοντες και να δημιουργήσει νέους προσανατολισμούς, οράματα, προσδοκίες και ελπίδες για μια καλύτερη ζωή.
– Δεν υπάρχει μια καινούργια ιδεολογία που να εμπνέει αντίστοιχη πολιτική πρακτική. Η πολιτική συνείδηση των ανθρώπων αναδεύει τα υλικά των παλιών, δοκιμασμένων και χρεωκοπημένων ιδεολογιών, οι οποίες παρέχουν στα άτομα μόνον τη δυνατότητα να υπνοβατούν μέσα σε χώρους ψευδαισθήσεων, με ταυτότητες οπαδών διαφόρων -ισμών.
– Δεν υπάρχει ένα καινούργιο φιλολογικό και καλλιτεχνικό κίνημα, που να ανανεώνει την εκφραστική των ανθρώπινων καταστάσεων και συναισθημάτων, καθώς και τις αισθητικές φόρμες των οικείων αναφορών.
δυσπλασίες
Στη σκέψη, στην έκφραση και στην επικοινωνία έχουν επικρατήσει: οι νεολογισμοί και οι συντομογραφίες, στην ψυχολογία κυριαρχούν: η δυσπιστία, η απαισιοδοξία και η έλλειψη κοινωνικού ζήλου, ενώ η συμπεριφορά ρυθμίζεται με βάση: τη δυναμική της βίας, την ταχύτητα των μηχανών, το μέτρο των υλικών επιδόσεων και την έκταση των επικοινωνιακών εντυπώσεων και απηχήσεων. Στην προέκταση όλων αυτών, βρίσκονται: η επιδίωξη της δημιουργίας θορύβου και η διεκδίκηση μιας επιδεικτικής παρουσίας.
Σε μια μερίδα των νέων, η επαναστατικότητα δεν στρέφεται κατά της άγνοιας και δεν κομίζει την καινούργια πρόταση, αλλά αρκείται στην καταστροφή του παλιού, χωρίς πρόνοια και σχέδιο για το καινούργιο, που βέβαια θα πρέπει να το οικοδομήσουν… κάποιοι άλλοι.
νοσογόνα αίτια
Η σημερινή απογοητευτική και συνάμα επικίνδυνη κατάσταση του κόσμου, δεν είναι μια απροσδόκητη έκβαση στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, αλλά προϊόν μιας μακρόχρονης διεργασίας, την οποία καμιά ανθρώπινη πρόνοια (πολιτικο-κοινωνική) δεν απέτρεψε. Βασικά στοιχεία της διεργασίας αυτής είναι:
α. Η ροπή του ανθρώπου (propensio) προς το κακό και την ανηθικότητα, με την έννοια που αποδίδεται στην τάση αυτή από τον I. Kant,1 εφόσον δεν τελεί υπό αυστηρό κοινωνικό έλεγχο,
β. η ανθρώπινη αβελτηρία. Η παθητική αυτή κατάσταση αναγνωρίζεται και χρεώνεται στον άνθρωπο:
– όταν αυτός αρκείται στην εξασφάλιση της επιβίωσης μέσα στα υπάρχοντα δεινά, χωρίς να αγωνίζεται για την εξάλειψή τους και χωρίς να συνειδητοποιεί ότι η επερχόμενη εξ αυτού του λόγου αύξηση και διόγκωσή τους, υπονομεύει τη ζωή του μέλλοντος,
– όταν συναντά μια ανωμαλία και δεν τη διορθώνει, αλλά την προσπερνά,
– όταν διαπιστώνει μια μικρή απόκλιση από το ορθό στον κοινωνικό βίο και δεν ανησυχεί, επειδή δεν σκέπτεται ότι, η μικρή αυτή απόκλιση χαράσσει μια πορεία προς το μέλλον, διαφορετική από εκείνη που οδηγεί σ’ ένα ασφαλές αύριο ή σε μια επιθυμητή κατάσταση.
γ. Η πολιτική που μετέχει και στις δύο αδυναμίες: της έλλειψης ήθους και της αβελτηρίας.
γενική εικόνα
Τα δεινά της ανθρωπότητας, πάγια κι εναλλασσόμενα, ενεργοποιούσαν πάντοτε τα αμυντικά αντανακλαστικά της κάθε εποχής. Η αντίδραση αυτή δεν κατάφερνε βέβαια να εξαφανίσει τα δεινά, αλλά αποδυνάμωνε την καταλυτική τους επίδραση πάνω στις γενικές συνθήκες της ζωής των ανθρώπων. Σήμερα, ενόψει του αριθμού και της κατανομής των κατοίκων της γης, τα δεινά αυτά δοκιμάζουν μεγαλύτερους πληθυσμούς, ενώ ένα από αυτά, ο πόλεμος, μπορεί να προκαλέσει ολοκληρωτικούς αφανισμούς. Μπροστά σε όλα αυτά, η Εποχή μας μοιάζει να είναι αμήχανη και αδρανής, να μη βρίσκει ή να μην εφαρμόζει ενδεδειγμένες λύσεις. Αυτό έχει κλονίσει επίφοβα την εμπιστοσύνη στη συλλογική αμυντική ικανότητα των ανθρώπων. Η κατάσταση αυτή μπορεί να αποδοθεί με μια αποστροφή του Ν. Καζαντζάκη: «Βρισκόμαστε σε κρίσιμη στιγμή. Ένας κόσμος γκρεμίζεται, ένας άλλος δεν έχει ακόμη γεννηθεί… κινδυνεύουμε μέσα στο χάος, πνιγόμαστε, δεν χωράμε πια στις παλιές ιδέες…».2
συγκριτική ύλη
Για να εκτιμήσει κάποιος τα αντανακλαστικά μιας εποχής φορτωμένης με προβλήματα, αλλά μη εκφυλισμένης, θα έπρεπε να ανατρέξει στο ιστορικό υλικό του δεύτερου μισού του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Οι συνθήκες που επικρατούσαν τότε στον ευρωπαϊκό χώρο, οδηγούσαν σε εκτεταμένες εξαθλιώσεις. Η δημιουργία βιομηχανικών κέντρων και συγκοινωνιακών προσβάσεων σ’ αυτά, διευκόλυνε τις εσωτερικές μεταναστεύσεις, με αποτέλεσμα το σχηματισμό μεγάλων αστικών περιφερειών, μέσα στις οποίες επικρατούσαν ασφυκτικές καταστάσεις: υπερπληθυσμός που πολλαπλασίαζε τις ανθρώπινες ανάγκες, όξυνση των οικονομικών προβλημάτων, κοινωνικές αναταράξεις, πολύμορφες διασαλεύσεις της δημόσιας τάξης. Εντούτοις, τα κοινωνικοπολιτικά αντανακλαστικά βρέθηκαν τότε σε ετοιμότητα, όπως φαίνεται στις ακόλουθες ενότητες:
– Στον τομέα της πολιτικής, το κράτος καταπιάστηκε με ουσιώδη θέματα κοινωνικής πρόνοιας. Στη Γερμανία, ο Βίσμαρκ εισήγαγε νόμους κοινωνικής ασφάλειας για την υγεία (1883), για τα ατυχήματα (1884), για την αναπηρία και το γήρας (1889), ενώ το 1891 μειώθηκε ο χρόνος εργασίας των γυναικών και των παιδιών. Στη Γαλλία, το 1900 μειώθηκε ο χρόνος εργασίας των γυναικών και των παιδιών, και το 1910 θεσμοθετήθηκε το μέτρο των εργατικών συντάξεων. Στην Αγγλία, το 1911 θεσπίστηκε η ασφάλεια γήρατος, καθώς και η προστασία των εργατών έναντι της ασθένειας, της αναπηρίας και της ανεργίας. Στη Ρωσία, το 1861 καταργήθηκε η δουλοπαροικία, και το 1906 καθορίστηκε η διάρκεια της εξαρτημένης εργασίας σε 10 ώρες ημερησίως. Γενικά, άρχισε σε διάφορες χώρες η βελτίωση του πραγματικού μισθού και, σε κάποιες περιπτώσεις, η εφαρμογή της ιδέας των εργατικών κατοικιών.3
– Στον τομέα της κοινωνιολογικής επιστήμης, αναπτύχθηκαν θεωρίες (K. Marx, P-J. Proudhon, F. Lassalle και A. Wagner, V. Pareto, M. Weber κ.λπ.) που δημιούργησαν συντεταγμένες επιστημονικών μεθόδων, ιδεολογιών και δράσεων.4
– Στον τομέα του πολιτισμού, εμφανίστηκαν πολλαπλές πρωτοπορίες:
– Στη ζωγραφική πρόβαλαν εντυπωσιακά: ο ιμπρεσιονισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο φωβισμός, η αφηρημένη τέχνη, ο σουρεαλισμός και ο κυβισμός.
– Σ’ ό,τι αφορά τη μουσική, στη Γερμανία ο Βάγκνερ και στη Ρωσία η «Ομάδα των πέντε» ανανέωσαν την παραδοσιακή μορφή και έκφραση, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκαν από ονομαστούς συνθέτες μουσικές σχολές, που έχουν τις πολιτισμικές καταβολές και τα ονόματα των τόπων από τους οποίους προέρχονταν οι δημιουργοί τους: η ουγγρική σχολή (Μπέλα Μπάρτοκ), η τσεχική (Σμέτανα, Ντβόρζακ), η ισπανική (ντε Φάλια), η γαλλική (Λαλό, Σαιν-Σανς, Φωρέ).5
– Στη λογοτεχνία, η πεζογραφία στράφηκε στη ρεαλιστική εξέταση των αντικειμένων της και εισήγαγε έναν νέο αφηγηματικό τρόπο, αυτόν του χρονικού, ενώ η ποίηση εγκατέλειψε την καθιερωμένη μετρική και υιοθέτησε την εκφραστική του ελεύθερου στίχου.
– Η αρχιτεκτονική απελευθέρωσε τα σχέδιά της από τα καθιερωμένα πρότυπα και αναζήτησε άλλες μορφές.
Επομένως, ερωτάται: τι έχει να αντιτάξει η σύγχρονη εποχή απέναντι σ’ ένα τέτοιο γίγνεσθαι; Το ερώτημα επιδέχεται διάφορες εναλλακτικές απαντήσεις.
αντί συμπεράσματος
Η εποχή μας δείχνει να βρίσκεται σε μια παραλυτική κατάσταση απέναντι στα τρομακτικά προβλήματα που απειλούν την ανθρωπότητα. Πόλεμοι ικανοί να προκαλέσουν γενικούς αφανισμούς, οικονομικές ασφυξίες, εσωτερικές απορρυθμίσεις της ζωής των λαών, που δεν είναι βέβαια πληθυσμοί αγίων, ανασφάλεια για την ανθρώπινη ζωή, καθορίζουν τη φυσιογνωμία της εποχής μας. Οι κατακτήσεις της επιστήμης είναι πολλές και μεγάλες, η δε ανθρώπινη ενεργοποίηση μοιάζει να έχει αφεθεί στον αυτόματο πιλότο της τεχνολογίας. Εντούτοις, η ευεργετική χρήση των τεχνικών μέσων προϋποθέτει: την ευαισθησία, το κριτήριο του ορθού λόγου, τη συνείδηση του αγαθού και τη θετική αντίδραση του ανθρώπου. Η επίκληση των στοιχείων αυτών υπαγορεύεται από τις ανάγκες του παρόντος και από την απαιτούμενη πρόνοια για το μέλλον.
Σημειώσεις
1. Βλ. I. Kant, Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο, μτφ. Κ. Ανδρουλιδάκης, Αθήνα 2007, σελ. 68 επ.
2. Ν. Καζαντζάκη, Ασκητική.
3. Βλ. S. Berstein και P. Milza, Histoire de l’ Europe (Ιστορία της Ευρώπης), τόμ. 2, μτφ. Α. Δημητρακόπουλος, Αθήνα 1997, σελ. 192-194.
4. Πρβλ. T.B. Bottomore, Κοινωνιολογία, μτφ. Δ. Τσαούσης, Αθήνα 1983, σελ. 39.
5. Βλ. S. Berstein και P. Milza, όπ.π., σελ. 236, 239.