Toυ Γιώργου Λιάππη
Δυστυχώς, η συζήτηση για την ορθότητα της λειτουργίας των Μέσων δεν απαιτεί ιδιαίτερη αφορμή για να ανοίγει κάθε τόσο… Συχνά πυκνά φαινόμενα κατάχρησης του δικαιώματος στην ελεύθερη ενημέρωση μάς απασχολούν λόγω της έντασης και της έκτασής τους και, κατά συνέπεια, των επιπτώσεών τους για το άτομο και το κοινωνικό σύνολο. Ωστόσο, επιβάλλεται να τονιστεί εξαρχής πως οι όποιες ενστάσεις για τον ρόλο που διαδραματίζουν τα Μέσα δεν αφορούν στο σύνολό τους και δεν αναιρούν την απαίτηση της απρόσκοπτης και ελεύθερης λειτουργίας τους σε μια δημοκρατία.
Ασφαλώς δεκτό ότι τα δείγματα παραπληροφόρησης, υποπληροφόρησης και υπερπληροφόρησης είναι καθημερινά και πολυπληθή. Τα ΜΜΕ και οι λειτουργοί τους παρερμηνεύοντας το δικαίωμα στην ελεύθερη ενημέρωση συχνά οδηγούνται στην ασυδοσία, αναλαμβάνοντας τον ρόλο μιας «τέταρτης» εξουσίας. Άλλοτε επιχειρούν με επιτηδευμένα σχόλια να κατευθύνουν την κοινή γνώμη προς τέρψιν και όφελος πολιτικών ή επιχειρηματικών συμφερόντων. Άλλοτε λένε «μισές αλήθειες», ερμηνεύοντας μεροληπτικά τα όσα συμβαίνουν και άλλοτε προκαλούν σύγχυση στους δέκτες με την καταιγιστική ροή των ειδήσεων, που δεν επιτρέπει την αποστασιοποίηση, την εμβάθυνση στην επικαιρότητα, την πλήρη συνείδηση των αιτίων και αιτιατών. Υπερβαίνοντας τον ρόλο τους επηρεάζουν τη νομοθετική, δικαστική και εκτελεστική εξουσία. Έτσι, ουσιαστικά υποκαθιστούν και υπονομεύουν τη δημοκρατία.
Περαιτέρω, η οικονομική διάσταση των Μέσων οδηγεί στην εμπορευματοποίηση της είδησης, στον εντυπωσιασμό, για χάρη της τηλεθέασης, της ακροαματικότητας, της αναγνωσιμότητας. Με τη δικαιολογία της οικονομικής επιβίωσης και την ανοχή του συνταγματικού δικαιώματος της ελευθερίας η ειδησεογραφία καταντά ένα φαντασμαγορικό θέαμα, που αποσκοπεί μάλλον στην υπερδιέγερση του θυμικού παρά στην ψύχραιμη αποτύπωση της επικαιρότητας. Το μενού περιλαμβάνει τα πάντα : λουτρά αίματος, φρικώδη εγκλήματα, προσωπικές τραγωδίες που ανάγονται σε «ριάλιτι», ευτελίζοντας κάθε έννοια ιδιωτικότητας, σκοτεινές πολιτικές συνωμοσίες, επικείμενη παγκόσμια καταστροφή αλλά και… καλλιστεία σκύλων! Συνακόλουθα, η δυνατότητα ιεράρχησης των ειδήσεων συρρικνώνεται.
Τέλος, η χειρότερη ίσως έκφανση κατάχρησης της ελευθεροτυπίας είναι ο ύπουλος αφιονισμός των συνειδήσεων των πολιτών. Οι λειτουργοί των Μέσων, αναγορεύοντας τον εαυτό τους σε «κοινωνικό δικαστή», φανατίζουν με τις «ετυμηγορίες» τους μεγάλη μερίδα του κοινού με απρόβλεπτες συνέπειες. Επικαλούμενοι το δικαίωμα της ελεύθερης γνώμης στην ουσία αναιρούν κάθε έννοια επιχειρηματολογίας και τεκμηρίωσης, προβάλλοντας απόψεις – μνημεία λογικής αυθαιρεσίας – ως έγκυρες και αδιαμφισβήτητες. Το αποτέλεσμα: Παγίωση του λαϊκισμού, ανατροφοδότηση στερεοτύπων, λόγου χάρη ρατσιστικών ή εθνικιστικών, δημιουργία κομματικών στρατών, σεληνιασμένοι οπαδοί, θύματα της «αντικειμενικής» και «φίλαθλης» προσέγγισης του αθλητικού Τύπου…
Εντούτοις, όπως επισημάνθηκε ήδη, η ελεύθερη ενημέρωση παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημοκρατία, όχι χωρίς λόγο και παρά τα όποια μελανά σημεία της.
Αρχικά, μια εξ αντιθέτου θεώρηση των πραγμάτων θα μας έπειθε γι’ αυτό. Περιορισμός της ελευθεροτυπίας συνιστά λογοκρισία και άνωθεν δοσμένη «γραμμή» πληροφόρησης. Αυτή η τακτική όμως προσιδιάζει στον ολοκληρωτισμό και ξεκάθαρα στοχεύει στην πλύση εγκεφάλου των πολιτών. Οι τελευταίοι, έτσι, επιχειρείται να παραμείνουν στο σκοτάδι, μακριά από την αλήθεια, άγονται και φέρονται συνειδησιακά και ψυχολογικά. Καταντούν «προδομένοι παλιάτσοι», υποκείμενοι και υποχείρια μιας εξουσιαστικής γλώσσας, που δεν τους επιτρέπει να γνωρίσουν, να αξιολογήσουν, να κρίνουν τα όσα συμβαίνουν, να αποφασίσουν οι ίδιοι για τη μοίρα τους.
Ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή των καταιγιστικών παγκόσμιων εξελίξεων ο πολίτης έχει περισσότερο παρά ποτέ την παραπάνω ανάγκη. Γι’ αυτό τα Μέσα που λειτουργούν υπό καθεστώς ελευθερίας είναι μια αδιαπραγμάτευτη συνθήκη. Διότι, για παράδειγμα, επιτρέπουν τον έλεγχο της εξουσίας για τυχόν αυθαιρεσίες και παραλείψεις της, μεταφέρουν τον πολίτη στο επίκεντρο των πολιτικών εξελίξεων, ανάγκη επιτακτική στην εποχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Βοηθούν, επίσης, τον άνθρωπο να παρακολουθεί όσα τεκταίνονται για να μην κατασταθεί αδρανής και παρωχημένος πολιτικά, επαγγελματικά, κι έτσι τον καθιστούν πληροφορημένο κι ενεργό.
Πάνω απ’ όλα η ελεύθερη και υπεύθυνη ενημέρωση λειτουργεί παιδαγωγικά για τον δέκτη. Διδάσκει την πολυφωνία, την ανεκτικότητα μέσα από την ανταλλαγή και τη διασταύρωση των πληροφοριών, καταργεί τον μονόλογο. Επιτρέπει στον άνθρωπο να σκέφτεται πολύπλευρα, όπως απαιτούν οι καιροί των καταιγιστικών εξελίξεων σε κάθε επίπεδο. Οξύνει την κριτική του ματιά μέσα από τη διαφορετικότητα των απόψεων, τον προφυλάσσει από δογματισμούς και συμπλεγματικά σύνδρομα, στερεοτυπικές αντιλήψεις που ενισχύουν τη μαζοποίηση και τη μισαλλοδοξία. Τέλος, του μαθαίνει πως η πολιτική ζωή της δημοκρατίας και η ζωή γενικότερα απαιτεί κριτικό και ελεύθερο, δημιουργικό πνεύμα.
Σε τελική ανάλυση η ελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας είναι μια αδήριτη αναγκαιότητα. Βέβαια, πάντοτε ελλοχεύει η παρερμηνεία και κατάχρησή της, δεδομένου ότι ο άνθρωπος διαχρονικά, λόγω της ιδιοτέλειάς του ή και ασυνείδητα, υπερβαίνει τα όριά της. Χρειάζεται λοιπόν περισσή ωριμότητα και υπευθυνότητα η διαχείριση του αγαθού αυτού που αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα του ανθρώπου. Και από τους δέκτες, που χρωστούν στον εαυτό τους μια ποιοτική ενημέρωση, αλλά και – ιδιαίτερα – από τους λειτουργούς των Μέσων που έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν την κοινή συνείδηση.