Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Πρώτο μέρος
«Ενθεν δ’ εννήμαρ φερόμην, δεκάτη δε με νυκτί
νήσον ες Ωγυγίην πέλασαν θεοί, ένθα Καλυψώ
ναίει ευπλόκαμος, δεινή θεός αυδήεσσα»
μ 447-449
To ταξίδι του Δυσσέα είναι μια περιπλάνηση, γεμάτη από μυστήριο, τέρατα και ναυάγια. Όλο παρακάμψεις, αντιξοότητες και απροσδόκητα. Στο ταξίδι αυτό όλα τα τοπολογικά σημεία θεωρούνται αρχικά και εναρκτήρια. Κοντολογίς δεν υπάρχει στερεότυπο στην Οδύσσεια, οι δε συνέχειες είναι διακεκομμένες. Οι νόστοι (ταξίδια επιστροφής) είναι πολλοί, ο ήρωας όμως ένας.
Η Ομηρική σύνθεση υπήρξε μια κυκλική αφήγηση (αφήγηση με κύκλους), όπως την ιδέα αυτή πρώτος την επινόησε και τη φιλοτέχνησε ο Ηρόδοτος.
Aλλ’ ας δούμε συγκεκριμένα τον χαρακτήρα του ήρωα, πριν ερευνήσουμε ποιο είναι αυτό το νησί.
Στο νησί της Καλυψώς ο ήρωας παρουσιάζεται ερωτύλος, ευσταλής, αθεόφοβος μα και κλαψιάρης. Ναι, κλαψιάρης. Βέβαια πλήθος δάκρυα «έχευε», στα διάφορα επεισόδια της Οδύσσειας, μα τα πιο πολλά πλημμύριζαν τα μάτια του στη διάρκεια της παραμονής του στο νησί της θεόμορφης Καλυψώς.
Έκλαιγε στ’ αλήθεια ή μήπως ήταν τέχνασμα του ποιητή;… Γιατί τον ήρωα αλλιώς τον έχουμε στο μυαλό μας: Άφοβο, ασυγκίνητο και απαθή…
*
Η ραψωδία ε έρχεται να συμπληρώσει ή μάλλον να συνεχίσει τη ραψωδία α και να μιλήσει επιτέλους για τον καημό που κρατάει τον ήρωα στο νησί της νεράιδας. Μιας νεράιδας καλλίμορφης, καλλίπυγης, αλλά και καλόψυχης που τον βλέπει σαν λουκούμι.
Ο ήρωας είναι εγκλωβισμένος στο νησί. Περνάει όμορφα, αλλά υποφέρει. Υποφέρει και υπομένει. Πόσον καιρό να υπομείνει όμως;
Tα εφτά δέκατα της Οδύσσειας αιχμαλωτίζουν τον ήρωα στην αγκαλιά μιας γυναίκας, σε ένα νησί, που βρίσκεται κάπου στη Μεσόγειο (κατά την αφήγηση), στη μέση όλων των διαδρομών που του έτυχαν, από την Τροία ώς τη Νέκυια, τον Κάτω Κόσμο δηλαδή…
Όμως το νησί αυτό βρίσκεται μακριά απ’ την «αγαπημένη» του κι άλλο τόσο μακριά απ’ το νησί του…
*
Είναι όμως έτσι; Φέγγει από το νησί αυτό η στέγη και ο καπνός του σπιτιού του, της Ιθάκης; Βλέπει στο βάθος του ορίζοντα – με τα μάτια του ποιητή, βέβαια – την κουκίδα του νησιού του; Η μήπως είναι άλλο το νησί της Καλυψώς; Και δεν είναι το Γκότσο; Είναι κάποιο πλησιέστερο ή κάποιο μακρινότερo;
(Η ίδια απορία με διακατέχει και με τον τόπο της Νέκυιας. Είναι κάπου στο Γιβραλτάρ, στις ακτές της Γαλατίας ή μήπως είναι το Κάμπι Φλέγκρεϊ (τα Φλεγραία Πεδία στην Ιταλία;).
Αλλά ας πούμε πως είναι το Γκότσο ή ας κάνουμε δεκτή την εκδοχή αυτή ως πιθανότερη ένδειξη ταυτότητας του νησιού με τον παράδεισο της Καλυψώς.
Πόσο απέχει από την Κέρκυρα η Μάλτα; Αν τραβήξουμε μιαν ευθεία γραμμή που να ενώνει το νησί αυτό από τη Σχερία (νησί των Φαιάκων) όπου τράβηξε κωπηλατώντας έναν καιρό, θα δούμε πως είναι και δεν είναι λογική η απόσταση των 22 ημερών που απαιτήθηκαν για να φτάσει ο Δυσσέας με την ξυλόδετη σανίδα του στο βορειότερο νησί του Ιονίου.
Μήπως είναι πιο λογικό (και πιθανό) να είναι ένα άλλο νησί (το νησί της Καλυψώς), πιο κοντά στους Έρμονες (1) της Σχερίας (Κέρκυρας);
Μήπως η ευθεία από το Γκότσο (που τόσο διαφημίζουν ως το νησί της Καλυψώς οι διάφοροι ερευνητές, μυθοποιοί κι ερμηνείς της Οδύσσειας και από κοντά οι συμφεροντολόγοι Μαλτέζοι) δεν είναι ρεαλιστική και δεν αντέχει στο 22ήμερο της εποχής εκείνης;
Mήπως (λέω μήπως) είναι ένα άλλο νησί πιο κοντά στη Σχερία που οι άνεμοι σέρνοντας τη φτηνή ξυλοδεσιά του Δυσσέα, μια από δω και μια από κει, τον κράτησαν έτσι ώστε να επαρκέσει ο χρόνος των 22 ημερών από εκεί έως τη Σχερία;
Μα ποιο να είναι το νησί αυτό;
Από τη Σικελία (στενό Σκύλλας και Χάρυβδης που βρίσκεται στο βορειανατολικό της άκρο) χρειάστηκε μόνο εννιά μέρες [εννήμαρ] για να φτάσει στο νησί της Καλυψώς, ενώ από τη σπηλιά της Καλυψώς απαιτήθηκαν είκοσι δύο μέρες για τη Σχερία. Γιατί να είναι η Μάλτα (το Γκότσο) που βρίσκεται κάμποσο νότια και να μην είναι το νησί των Οθωνών, φερ’ ειπείν, αυτό που κερδίζει όλο και περισσότερους πόντους ως νησί της Καλυψώς; Εννιά μέρες φτάνουν και περισσεύουν για μια ακάρινη τσουλήθρα ώστε να φτάσει στους Οθωνούς, ενώ δεν φτάνουν οι μέρες αυτές για τη Μάλτα, ένα νησί εκτεθειμένο σε όλους τους ανέμους και σε όλες τις αστάθμητες μεταβολές των καιρών.
Mια άλλη εκδοχή μιλάει για τη Γαύδο ως τόπο καταγωγής της Καλυψώς και διεκδικεί και αυτή την πατρότητα του νησιού της.
Η Γαύδος, που προέρχεται από ένα πλήθος ονομάτων στη μακραίωνη ιστορία της (όπως μας λένε οι ιστορικοί), μας δείχνει την απευθείας καταγωγή της από το όνομα της μυθικής Ωγυγίας (ή Ογιγίας), στα ρωμαϊκά χρόνια δε αποκαλούνταν Γότζο, αλλά και Κλαύδος, για να μεταπηδήσει σιγά – σιγά στη σημερινή ονομασία της Γαύδου.
Είναι η Γαύδος το ομηρικό Γότζο (Ωγυγία) κατά τη γνωστή παράφραση του ονόματός της και πόσο αντέχει το νησιδάκι αυτό του Λιβυκού στα ρεύματα και τους ανέμους της δυτικής ιστοριoληψίας;
Αλλά ας υποθέσουμε πως το νησί της Καλυψώς είναι το Γκότσο της Μάλτας, όπως ακούγεται – κι επιθυμούν οι περισσότεροι ερευνητές. Η περιβόητη σπηλιά της Θεάς γιατί να είναι η Ράμλα, στην πλαγιά της οποίας δεν υπάρχει στο κάτω κάτω καμιά ένδειξη (δε λέω «πινακίδα») που να βεβαιώνει ότι εδώ κατοικούσε η Καλυψώ…
Αλλά δεν είναι μόνο η Γαύδος και οι Οθωνοί που διεκδικούν σοβαρό μερίδιο καταγωγής του μυθικού νησιού της Καλυψώς. Άλλοι είκοσι τόποι επιφυλάσσουν για τον εαυτό τους το δώρο της πατρότητας του νησιού.
Ο Αμερικανός ερευνητής Ερνλ Μπράντφορντ που έζησε αρκετά χρόνια στη Μάλτα – και καλά έκανε ο άνθρωπος – ταύτισε το νησί αυτό με το νησί της Καλυψώς. Δεν προσκομίζει όμως κανένα σοβαρό στοιχείο, για να ισχυροποιήσει τη θέση του και την επιμονή του…
Βασίστηκε, λένε, στους ανέμους και στα ρεύματα που δημιουργούνται στην κεντρική Μεσόγειο, αλλά και στις θάλασσες γύρω από την Αδριατική.
Δεν διάβασα όμως να εξετάζει τους ανέμους και τις θάλασσες του Ιονίου, μια και από τη Μάλτα, όπως ισχυρίζεται, ο Δυσσέας ταξίδεψε μετά διασχίζοντας ρεύματα και ανέμους προς το βόρειο Ιόνιο για να προσαράξει στο νησί των Φαιάκων, τη Σχερία. Γιατί να μην τον έριξαν απαρχής τα ρεύματα και οι άνεμοι στους Οθωνούς, βορειοδυτικά από τη Σχερία;
Aπό μια άλλη εκδοχή τώρα που στηρίχτηκε σε αυθαίρετες εικονογραφήσεις των αρχών του 20ού αιώνα, ο Φρέντερικ Ράιαν, άλλος Αμερικανός αυτός (τόχουν έτσι κι αλλιώς οι Αμερικάνοι να διερμηνεύουν κατά το αμερικάνικο δοκούν την Ιστορία) επιμένει στην ταύτιση του κόλπου της Ράμλα με τη σπηλιά της Καλυψώς. Είδε τη σπηλιά των Οθωνών ή την Τρυπητή της Γαύδου; Γιατί η σπηλιά της Ράμλα δε λέει και τίποτα. Ως θεϊκή σπηλιά και τόπος ερωτικού μυστηρίου, εννοώ, όπως ήθελε να την παρουσιάσει ο μέγας ποιητής…
Αυτός ο τελευταίος (ο Ράιαν) στηρίζεται εκτός των άλλων και σε παλιότερους χρονικογράφους που υποστήριζαν ανέκαθεν ότι το Γκότσο της Μάλτας είναι η Ωγυγία του Ομήρου, όπου ζούσε η Καλυψώ.
Στηρίζεται δε στη θεωρία πολλών ιστορικών (και μυθοπλαστών) του Μεσαίωνα που διψούσαν γι’ αυτή την ανακάλυψη επινοώντας ως καλή γεωγραφική θέση τη Μάλτα, την οποία και προέκριναν ως νησί της Καλυψώς.
[Αυτός ο Όμηρος, τι τραβάει, ύστερα από είκοσι οχτώ αιώνες… Τον τεντώνουν από δω τον τανάνε από κει, τελειωμό δεν έχουν τα τοπογραφικά του – και όχι μόνο – βάσανα]…
*
Εμείς ωστόσο θα πούμε ό,τι λέει και θ’ αποδεχτούμε εκείνο στο οποίο καταλήγει ο John Freely (2):
«Η ξανθιά Καλυψώ βρέθηκε να έχει καμιά εικοσαριά κατοικίες σε νησιά. Εν πάση περιπτώσει, βρίσκουμε το Γκότσο να αποκαλείται νησί της Καλυψώς από τους Μαλτέζους και τη σπηλιά της μπορούν σήμερα να τη θαυμάσουν όσοι δεν έχουν την τάση να κάνουν κριτική»…
«Όσοι δεν έχουν την τάση να κάνουν κριτική»;;;
Έχω δεν έχω την τάση για κριτική, αποφάσισα να πάω ως το νησάκι Γκότσο, να περπατήσω την πλαγιά της Ράμλα, να κατέβω τα σκαλιά που υπάρχουν στα βράχια πάνω από τη σπηλιά, να δω – και να θαυμάσω – τον υπέροχο «θάλαμό» της, σε όλο το τουριστικό μεγαλείο, όπως το καλλιεργεί και το διαφεντεύει η Μαλτέζικη υπερηφάνεια…
*
«Mέρες εννιά παράδερνα και τη δεκάτη νύχτα
στις Ωγυγίας το νησί με πήγαν οι ουράνιοι
που κατοικούσε η Καλυψώ με τις λαμπρές πλεξούδες
θεά πανώρια, φοβερή που σα θνητή μιλούσε
με φίλευε και μ’ έθρεφε – μα τι να τα ιστορήσω»
Μα τι να ιστορήσει ξανά και ξανά ο Δυσσέας, αφού οι ταλαιπώριες του ήταν τέτοιες και τόσες που δεν προλάβαινε να τις μετρήσει;
Πόσο μάλλον οι σύγχρονοι ιστορικοί που επιχειρούν έρευνες επί ερευνών χωρίς να καταλήγουν πουθενά…
Η κριτική θα μένει πάντα κριτική…
Γιατί, μαθές, αχνάρια δεν υπάρχουν…
Και το Γκότσο, όσο βολεύει Μαλτέζους κι Αμερικανούς, άλλο τόσο θα μένει μετέωρη η εκδοχή του να είναι το νησί της Καλυψώς…
Στο δεύτερο μέρος η κάθοδος στη σπηλιά της Καλυψώς
Παραπομπές:
(1) Έρμονες, Αφιόνας και Παλαιοκαστρίτσα: Tρεις τόποι, παραλίες στην Κέρκυρα που ερίζουν για το σημείο προσάραξης του Δυσσέα στο νησί των Φαιάκων.
(2) John Freely, Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο με τον Όμηρο.