Γιώργος Θάνος: Μέσω της λογοτεχνίας του φανταστικού και του αλλόκοτου ξορκίζουμε φόβους…

Ο Γιώργος Θάνος γεννήθηκε το 1984 και μεγάλωσε στον Βόλο. To πρώτο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Τα Καύκαλα» (Ιωλκός, 2019) απέσπασε το βραβείο «Μένης Κουμανταρέας – Καλύτερος Πρωτοεμφανιζόμενος Πεζογράφος 2020» της Εταιρείας Συγγραφέων. Επιμελείται δράσεις και περιπάτους σχετικά με την ιστορία της Αθήνας, εξερευνώντας τη σχέση της πόλης με τη λογοτεχνία, ενώ κείμενα και διηγήματα του έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά, εφημερίδες και ανθολογίες. Ζει στην Αθήνα. 

Το βιβλιοπωλείο – καφενείο Χάρτα και οι Εκδόσεις Ροές προσκαλούν στην παρουσίαση του βιβλίου «Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες, μια ελληνική ανθολογία λαογραφικού τρόμου», το Σάββατο 26 Οκτωβρίου, 12.30 μ.μ., στο βιβλιοπωλείο – καφενείο Χάρτα (Σκενδεράνη 16Α-Β). Για το βιβλίο θα μιλήσουν ο Γιώργος Θάνος (συγγραφέας, ανθολόγος και επιμελητής του βιβλίου) και ο Νίκος Φιλιππαίος (φιλόλογος, διδάκτορας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων).

Συνέντευξη 

ΧΑΡΙΤΙΝΗ ΜΑΛΙΣΣΟΒΑ

Ποια ήταν η αφορμή ώστε να συλλέξετε και να ανθολογήσετε τις ιστορίες λαογραφικού τρόμου που περιλάβατε στο βιβλίο σας Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες; 

Συνήθως, κάποιος που αγαπά το διάβασμα έρχεται σε επαφή με τη λογοτεχνία τρόμου στην εφηβική ηλικία – προσωπικά, ωστόσο, για διάφορους λόγους, ασχολήθηκα με το είδος μετά τα 35 μου. Στο μεταξύ, όμως, είχα αγαπήσει πολύ την ελληνική λογοτεχνία και την ιστορία της. Όσο πιο πολύ άρχισε να με γοητεύει η λογοτεχνία τρόμου, τόσο περισσότερο έψαχνα να βρω τις γέφυρές της με την ελληνική λογοτεχνία και κάπως έτσι ξεκίνησαν οι πρώτες αναζητήσεις που κατέληξαν στη δημιουργία της ανθολογίας. 

Από πού αντλήσατε την πρώτη ύλη για το βιβλίο; 

Άρχισα την έρευνα σκαλίζοντας παλιές εφημερίδες και περιοδικά, παλαιότερες ανθολογίες και συλλογές διηγημάτων, κρατώντας σημειώσεις και λεπτομερείς καταλόγους, μέχρι να ξεδιαλέξω τις δεκατρείς ιστορίες που συγκροτούν την ανθολογία. Ευτυχώς, η ψηφιοποίηση των παλαιών εφημερίδων και λογοτεχνικών περιοδικών που έχει γίνει τα τελευταία 10 – 15 χρόνια έχει διευκολύνει σημαντικά όποιον αποφασίσει να ψάξει για παλιό και λησμονημένο υλικό. 

Τι θα συναντήσουμε στα 13 διηγήματα της συλλογής;

Δεκατρείς ιστορίες, από δώδεκα διαφορετικούς συγγραφείς, με την παλαιότερη να είναι γραμμένη το 1862 και την πιο πρόσφατη το 1929. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία, τόσο στα λογοτεχνικά είδη που υπηρέτησε καθένας από τους συγγραφείς, όσο και στη γλώσσα και στα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποίησε. Αυτό που ενώνει όλες τις ιστορίες, είναι ο πρωταγωνιστής τους: Ο βρυκόλακας. Και μάλιστα, ο βρυκόλακας όπως απεικονίζεται στις ελληνικές παραδόσεις, με την ξεχωριστή του ελληνική ιδιοπροσωπία. Έτσι, παρόλο που αρκετές από τις ιστορίες εντάσσονται κυρίως στο ρεύμα της ηθογραφίας και μερικές είναι ποτισμένες με σκοτεινό χιούμορ, μπορούν υπό σύγχρονο πρίσμα να ενταχθούν στο λογοτεχνικό είδος που ονομάζεται «λαογραφικός τρόμος».

Ιστορίες λαογραφικού τρόμου, λοιπόν. Πέρα από τους βρυκόλακες, στους οποίους συχνά κατέφευγαν οι παλαιότεροι στις διηγήσεις τους, το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος συμπεριλαμβάνει και άλλα στοιχειά ή τέρατα; 

Στον λαογραφικό τρόμο έχει θέση κάθε ιστορία που κάνει χρήση της παράδοσης για να υποβάλλει και να τρομάξει τον αναγνώστη. Στην Ελλάδα, στις σχετικές ιστορίες που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι εντάσσονται στο πλαίσιο του folk horror, όπως είναι ο διεθνής όρος, συναντάμε, εκτός από βρυκόλακες, κι άλλα αλλόκοτα πλάσματα. Οι στρίγγλες, οι νεράιδες, τα τελώνια, οι καλικάντζαροι, είναι μερικά από τα τέρατα της ελληνικής «σκοτεινής λαογραφίας» που έχουν περάσει στη λογοτεχνία, ενώ πολύ συχνά συναντάμε και το στοιχειό, το ίσκιωμα, την απροσδιόριστη δηλαδή υπερφυσική απειλή που στοιχειώνει έναν τόπο, ένα χωριό, ένα δρόμο, μια γέφυρα. Η λαϊκή μαγεία επίσης, είναι κάτι που συναντάμε αρκετά συχνά σε αυτού του είδους τις ιστορίες. 

Γιατί, πιστεύετε, πως οι ιστορίες που πραγματεύονται το αλλόκοτο, το υπερφυσικό, ασκούν σε πολλούς γοητεία; 

Μέσω της λογοτεχνίας του φανταστικού και του αλλόκοτου πιθανότατα ξορκίζουμε φόβους που ίσως να μην γνωρίζαμε καν πως έχουμε, ειδικά σε μια τόσο ορθολογιστική εποχή όπως αυτή στην οποία ζούμε. Επίσης, η λογοτεχνία του φανταστικού είναι μια πραγματική δυνατότητα πρόσκαιρης απόδρασης από την καθημερινότητα, για όποιον νιώθει, λιγότερο ή περισσότερο, αυτή την ανάγκη. Προσωπικά πιστεύω πως η λογοτεχνία τρόμου κρύβει μέσα της την αναγνωστική απόλαυση που βιώνει κανείς στην παιδική του ηλικία: Περιπέτεια, μαγεία, διαφορετικοί κόσμοι – και μια αίσθηση εξερεύνησης του απαγορευμένου. 

Γιατί στη χώρα μας δεν αναπτύχθηκε παράδοση λογοτεχνίας τρόμου; 

Ήδη από τα πρώτα χρόνια του νεοελληνικού κράτους, στο πλαίσιο της γενικότερης προσπάθειας για την καλλιέργεια μιας «εθνικής» λογοτεχνίας, οι εξωγενείς επιρροές ήταν σχεδόν «απαγορευμένες», οπότε οι θεματικές και οι φόρμες της λογοτεχνίας τρόμου δεν κάρπισαν ποτέ ουσιαστικά στην Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό πως ενώ ο «Δράκουλας» του Bram Stoker μεταφράστηκε στα ελληνικά λίγα μόλις χρόνια μετά την κυκλοφορία του, και μάλιστα από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, δεν υπήρξε αντίστοιχη συνέχεια, ούτε από τον ίδιο ούτε από άλλο διηγηματογράφο της εποχής, άσχετα αν αρκετοί, όπως για παράδειγμα ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, χρησιμοποίησαν συχνά το υπερφυσικό στις ιστορίες τους, στα πλαίσια βέβαια κυρίως της ηθογραφίας. Ακόμα, η ευρεία διάδοση της λογοτεχνίας τρόμου κατά τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη, μπορεί ώς έναν βαθμό να θεωρηθεί ως μια αντίδραση στην «απομάγευση του κόσμου» που έφερνε μαζί της η Βιομηχανική Επανάσταση. Στη χώρα μας όμως, το πρόταγμα ήταν διαφορετικό: Οι δεισιδαιμονίες και η πίστη στο υπερφυσικό θύμιζαν την παλιά Ελλάδα, που οφείλαμε να αφήσουμε πίσω μας, για χάρη της προόδου και της εισόδου σε μια νέα εποχή. 

Ο «Έλλην βρυκόλαξ» διαφέρει από τους απέθαντους που συναντάμε στη λογοτεχνία άλλων χωρών; 

Σίγουρα! Ο Έλλην Βρυκόλαξ διαφέρει αρκετά τόσο από τους βρυκόλακες που συναντάμε στη διεθνή λογοτεχνία, όσο και από την αριστοκρατική φιγούρα του Κόμη Δράκουλα που κυριάρχησε στην ποπ κουλτούρα κυρίως μέσω του κινηματογράφου. Είναι πιο γήινος, πιο χωμάτινος και συχνά πιο άγριος. Είναι συνδεδεμένος άρρηκτα με τη ζωή της κοινότητας, αλλά και με τα θρησκευτικά και εκκλησιαστικά τυπικά. Στις παραδόσεις της ευρύτερης βαλκανικής χερσονήσου, ο βρυκόλακας έχει παρόμοια χαρακτηριστικά, οπότε φαντάζομαι πως η εγγραφή του στις αντίστοιχες εθνικές λογοτεχνίες ίσως παρουσιάζει ομοιότητες με τη δική μας, κι αυτό θα ήταν ένα ενδιαφέρον πεδίο για έρευνα. 

Ποιο από τα διηγήματα της συλλογής είναι εκείνο που θεωρείτε πιο καλογραμμένο;

Χωρίς αμφιβολία, το «Τέκνο του Βρυκόλακος» του Αχιλλέα Παράσχου, που κλείνει και την ανθολογία. Η καθαρεύουσα του Παράσχου ίσως ξενίσει αρχικά τον σημερινό αναγνώστη, αλλά δημιουργεί μια ανεπανάληπτα υποβλητική ατμόσφαιρα. Σε αυτό το διήγημα, ο Παράσχος μπλέκει με μοναδικό τρόπο στοιχεία από την ελληνική σκοτεινή λαογραφία με επιρροές από τη διεθνή λογοτεχνία τρόμου, συνθέτοντας μια πραγματικά ανατριχιαστική ιστορία. Το ότι ο Αχιλλέας Παράσχος ήταν κυριότερα ποιητής, με περιορισμένη πεζογραφική παραγωγή, κάνει αυτή τη βαριά, σχεδόν γοτθική ιστορία ακόμα πιο ενδιαφέρουσα.

Ποιο σχετικό βιβλίο με την ανθολογία σας διαβάσατε πρόσφατα και σας εντυπωσίασε;

Το καλοκαίρι που μας πέρασε, διάβασα για πρώτη φορά τη νουβέλα «The Black Vampyre: A Legend of St. Domingo», που κυκλοφόρησε το 1819. Πρόκειται για την πρώτη ιστορία με βρυκόλακες που αποδίδεται σε Αμερικανό συγγραφέα, την πρώτη με πρωταγωνιστή έναν Αφροαμερικανό βρυκόλακα, και ένα από τα πρώτα λογοτεχνήματα που καταφέρθηκαν ενάντια στη δουλεία. Συνδυάζοντας τις ευρωπαϊκές παραδόσεις γύρω από τους βρυκόλακες με τους θρύλους της Καραϊβικής και γραμμένη σαν «αντίπαλο δέος» του διηγήματος «Ο Βρυκόλακας» του John Polidori που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά και γνώρισε τεράστια επιτυχία, είναι μια πολύ σκοτεινή ιστορία, η οποία μάλιστα ξετυλίγεται και με μια ξεχωριστή αίσθηση του χιούμορ.

Ασχολείστε με συγγραφή κάποιου νέου βιβλίου;

Η αλήθεια είναι πως – αν και είναι βέβαια νωρίς – δουλεύω πάνω σε μια ανθολογία ακόμα. Παράλληλα, πάντοτε συγκεντρώνω υλικό και κρατώ σημειώσεις για νέα δικά μου διηγήματα – το γράψιμο είναι μια συνεχής διαδικασία.