Του Νίκου Παππά
Οι πλατφόρμες Youtube, Facebook, Snapchat, Twitter, Instagram, Tiktok, Google, Pinterest, Reddit, Linkedin και πολλές άλλες διαγωνίζονται για να κερδίσουν την προσοχή μας. Το επιχειρηματικό τους μοντέλο έχει σκοπό να κρατηθούν οι χρήστες τους καθηλωμένοι μπροστά σε μία οθόνη. Και το προϊόν αποδεικνύεται ότι είναι η σταδιακή, ανεπαίσθητη αλλαγή στην αντίληψη και κατ’ επέκταση τη συμπεριφορά του χρήστη, ο οποίος, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, γίνεται πιο προβλέψιμος αφού περνά όλο και περισσότερες ώρες μπροστά στην οθόνη και έτσι η ζωή του απορροφάται ολοένα και περισσότερο από τις μελετημένες δομές των εφαρμογών. Δημιουργώντας όλο και πιο προβλέψιμους χρήστες, είναι ευκολότερο να μετατραπούν σε νόμισμα, διότι οι στοχευμένες επάνω τους διαφημίσεις θα είναι επιτυχείς. Άρα, η βεβαιότητα είναι το νέο εμπορικό προϊόν με ακριβείς προβλέψεις, στις οποίες καταλήγουν μαζεύοντας υπέρογκες πληροφορίες για τον καθένα μας. Είναι ο καπιταλισμός της συνεχούς παρακολούθησης των ανθρώπων, ένα νέο εμπόριο μεγάλων εταιρειών που επιζητούν το κέρδος των πελατών τους. Έτσι, μετακινούμαστε από ένα κλασικό τεχνολογικό περιβάλλον βασισμένο σε εργαλεία, σε ένα βασισμένο στην εκμετάλλευση και τον εθισμό.
Τα κοινωνικά δίκτυα και χρησιμοποιούν την ψυχολογία των χρηστών εναντίον τους. Οι άνθρωποι πολλές φορές νιώθουν άνετα μέσα σε ένα ψέμα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα μετατρέψουμε ολόκληρο τον κόσμο σε ένα ψέμα. Έχουν καταγραφεί περιπτώσεις χρηστών που ζητούν να κάνουν πλαστική εγχείρηση με επιθυμητό αποτέλεσμα να μοιάζουν σε φωτογραφίες των εαυτών τους όπως αυτές έχουν περάσει από τα φίλτρα της εφαρμογής που χρησιμοποιούν. Τι συμβαίνει στον νου τους την ώρα που επιλέγουν φίλτρα για τη φωτογραφία που θα ανεβάσουν; Έχουν αναπτυχθεί τακτικές που εντρυφούν στην ψυχολογία του χρήστη για να του αναπτύξουν το προφίλ. Με μια σειρά πειραμάτων μικρών σε εμβέλεια, αλλά μεγάλων σε χρονική διάρκεια, καταφέρνουν να γνωρίσουν τους χρήστες στον βαθμό που εκμεταλλεύονται την ψυχολογία τους για να τους ωθήσουν προς το εκάστοτε διαφημιζόμενο προϊόν. Το αποτέλεσμα είναι ότι δημιουργούνται ασυνείδητες συνήθειες στους χρήστες, οι οποίες καταλήγουν στη σταδιακή εκμετάλλευσή τους μέσα από μικρές δόσεις ντοπαμίνης που προσφέρουν τα «μου αρέσει» ή οι κοινοποιήσεις. Τακτικές τέτοιου τύπου επηρεάζουν την αίσθηση αυτοεκτίμησης και ταυτότητας των χρηστών χωρίς να το συνειδητοποιούν ή να έχουν ιδέα ότι μπορεί κάτι τέτοιο να είναι εφικτό. Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι όλοι συμφωνούν μαζί τους επειδή όλοι είναι συμβατοί σύμφωνα με τις δημοσιεύσεις που τους εμφανίζονται, τις οποίες η συγκεκριμένη πλατφόρμα επέλεξε για εκείνους παρακολουθώντας τους. Κι επειδή βρίσκονται σε αυτό το περιβάλλον, είναι εύκολο να γίνουν αντικείμενο προς εκμετάλλευση.
Δεν μας καθιστά εξελίξιμους ως ανθρώπινο είδος το ότι νοιαζόμαστε για το τι θα πούνε οι άλλοι για εμάς. Αυτό είναι κοινωνικό κατάλοιπο που εκμεταλλεύονται τα κοινωνικά δίκτυα για να δημιουργήσουν χρήστες σκλάβους των ακολούθων τους. Δεν εξελιχθήκαμε για να επιζητούμε την κοινωνική αποδοχή χιλιάδων ανθρώπων ημερησίως. Μπερδεύουμε τα «μου αρέσει» με την αξία και την αλήθεια. Και είναι ψεύτικη, προσωρινή δημοφιλία, που τους προκαλεί να ζητούν ολοένα και περισσότερη, διότι όσο γεμίζουν με ψεύτικη αποδοχή, αδειάζουν ως άνθρωποι. Ως αποτέλεσμα, εκπαιδεύεται μια γενιά ανθρώπων που όταν νιώθει συναισθήματα όπως φόβο, μοναξιά ή αβεβαιότητα, μπορεί να ανατρέξει σε ένα ψηφιακό ηρεμιστικό, που σταδιακά ατροφεί την ικανότητά της να τα διαχειριστεί. Τα επίπεδα της παιδικής κατάθλιψης έχουν εκτοξευτεί, τα παιδιά αρνούνται να πάρουν πρωτοβουλίες ή ρίσκα, οι έφηβοι δεν βγαίνουν σε ραντεβού και πίσω από κάθε περίπτωση αγωνιά μία οικογένεια τρομοκρατημένη με όσα συμβαίνουν στο παιδί της.
Οι πλατφόρμες καθιστούν πανεύκολο να διαδοθούν αφηγήματα που εκμεταλλεύονται ή προκαλούν συνειδήσεις ενεργοποιώντας το θυμικό. Μπαίνοντας σε ένα γκρουπ θεωριών συνωμοσίας μπορεί κανείς να εκμεταλλευτεί τους χρήστες του ωθώντας τους να διαδώσουν τη δική του θεωρία. Το αποτέλεσμα είναι η ολοένα αυξανόμενη κοινή πεποίθηση ότι οι κυβερνήσεις πάντοτε ψεύδονται και ότι όλα είναι συνωμοσίες. Πρόκειται για την ικανότητα των εν λόγω δικτύων να επηρεάζουν βγάζοντας τον χειρότερο εαυτό μιας κοινωνίας με ψεύτικες ειδήσεις. Και δεν είναι απλώς ψευδείς ειδήσεις, αλλά με συνέπειες εφόσον επηρεάζουν ποικιλοτρόπως, όταν για παράδειγμα παρουσιάζουν αμφιλεγόμενες επιστημονικές έρευνες που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πίνοντας πολύ νερό καταπολεμούμε τον κορωνοϊό ή τρώγοντας μία συγκεκριμένη τροφή μπορεί να τον κολλήσουμε.
Βομβαρδιζόμαστε με φήμες, θεωρίες συνωμοσίας στο σημείο που γίνεται όλο και πιο σύνθετη η εύρεση της αλήθειας. Σε πλατφόρμες όπως η Google, δεν υπάρχει καλύτερος δείκτης αλήθειας από τον αριθμό προβολών ιστοσελίδων. Και είναι προβληματικό, διότι οι προβολές μπορούν να επηρεαστούν εάν οι διαθέσιμες ιστοσελίδες τοποθετούνται σε σειρά επιλογής της πλατφόρμας. Στην κορυφή των επιλογών βρίσκονται εκείνες οι σελίδες, οι οποίες, σύμφωνα με τις προτιμήσεις του εκάστοτε χρήστη, προσπαθούν με μεθόδους παραπλάνησης και παραπληροφόρησης να του αποσπάσουν την προσοχή στον βαθμό που θα είναι δύσκολο να απαγκιστρωθεί, διότι το πιθανότερο είναι ότι δεν έχει τις γνώσεις για να ερμηνεύσει την πληροφορία ως ψευδή, αν και συνεκτική. Συνεπώς, η αλήθεια που παρουσιάζεται είναι συγκεκριμένη και ελεγχόμενη. Η αναζήτηση της πηγής πληροφόρησης δυσχεραίνεται όταν αυξάνεται ο θόρυβος στον δρόμο προς την αδιάψευστη πηγή.
Οι ψευδείς ειδήσεις διασπείρονται 6 φορές πιο γρήγορα από τις πραγματικές ειδήσεις. Έτσι κάποιες συμπεριφορές διευκολύνονται και άλλες δυσχεραίνονται. Λίγοι το ψάχνουν παραπάνω. Και ο ίδιος ο αλγόριθμος του συστήματος τις υποστηρίζει επειδή έχουν μεγαλύτερη κινητικότητα και, κατά συνέπεια, προσφέρουν στις εταιρείες περισσότερα χρήματα. Επειδή η αλήθεια κατάντησε βαρετή και το αυτονόητο έχασε την αξία του, όσο μας χωρίζουν και πολώνουν προς τα άκρα περί κλιματικής αλλαγής, πολιτικής, θρησκείας κ.λπ., τόσο έχουν τον έλεγχο. Όμως όταν μιλάμε για τέτοιου είδους εμπόριο, δεν έχει νόημα να αναζητούμε την αλήθεια των ειδήσεων, αλλά μόνο το θέαμα. Το ζήτημα είναι εάν οι χρήστες νιώθουν ότι επωφελούνται.
Το διαδίκτυο είναι η μεγαλύτερη επανάσταση του 20ού αιώνα, δηλαδή κάτι πολύ σημαντικότερο από ένα απέραντο πολυκατάστημα. Επίσης, είναι λάθος να δαιμονοποιούμε τις υπερδομές. Απλά, πρέπει να γίνει κοινώς γνωστό ότι χρησιμοποιούνται και για σημαντικότερους λόγους από τη συσσώρευση χρήματος. Χρησιμοποιούνται στην Παιδεία, την Ιατρική, τη Στατιστική, τα Μαθηματικά και πρόκειται να τις εκμεταλλευτούμε ακόμη περισσότερο στο μέλλον, οπότε θα αναλάβουν μεγαλύτερες ευθύνες. Η πιο προσβάσιμη ιστορική υπερδομή αυτή τη στιγμή, είναι μία αξιόπιστη εγκυκλοπαίδεια. Κατά τον Νίκο Λυγερό: «Οι εγκυκλοπαίδειες αναλύουν και συνθέτουν πιο βαθιά τα δεδομένα για να αναδείξουν τα αίτια και την ουσία των θεμάτων. Έτσι δεν είναι τυχαίο που ο Διαφωτισμός στηρίχτηκε πάνω στην Εγκυκλοπαίδεια, η οποία αποτέλεσε πόλο έλξης για όλους τους ειδικούς της εποχής, έτσι ώστε να γίνει σημείο αναφοράς στη συνέχεια. Είναι ένα όμορφο παράδειγμα παρελθόντος υπερδομής ιστορίας που θα λειτουργεί όχι μόνο ως βάση δεδομένων, αλλά ως βαθύ νευρωνικό δίκτυο ικανό να χτίσει έμπρακτα τις γέφυρες που ενώνουν δεδομένα, τα οποία είναι φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους».
Γνωρίζουμε ότι οι πλατφόρμες αυτές εμπορεύονται τους χρήστες τους. Οι διαφημιζόμενοι πληρώνουν για τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε, άρα εκείνοι είναι οι πελάτες κι εμείς είμαστε το προϊόν. «Εάν δεν πληρώνεις για το προϊόν, τότε εσύ είσαι το προϊόν» μας λέει ένας κανόνας. Καταγράφεται και υπολογίζεται κάθε εικόνα στην οποία σταματάμε, η ποσότητα χρόνου που περνάμε επάνω της, η έκφραση του προσώπου. Το θετικό είναι ότι επειδή είναι στοχευμένα γύρω από τον εαυτό μας, η γενικότερη σημασία τους για την ανθρωπότητα είναι μικρή, αλλά το εγώ μας διογκώνεται, διότι ένα πανέξυπνο λογισμικό εργάζεται ανελλιπώς για να το θρέψει, να το επιβραβεύσει, να μας βοηθήσει να το αναπτύξουμε. Με όσα οικειοθελώς μοιραζόμαστε μαθαίνουν τον χαρακτήρα μας, τις ανασφάλειες και τα ενδιαφέροντά μας.
Σύμφωνα με τη θεωρία της κενότητας, τα όντα είναι κενά από δικό τους εαυτό και το καθετί είναι ό,τι είναι μόνο σε αλληλεξάρτηση με τα άλλα όντα. Εφόσον δεν υπάρχει εαυτός, δεν μπορεί κανείς να πει ότι τα όντα υπάρχουν ως χωριστά, αυθύπαρκτα μεγέθη. Ούτε, όμως, ότι δεν υπάρχουν καθόλου εφόσον εξαρτώνται από τις σχέσεις με άλλους. Για να απελευθερωθεί κάποιος από την οδυνηρή, ψεύτικη ύπαρξη, πρέπει να φωτιστεί σχετικά με τον αληθινό τρόπο ύπαρξης των όντων, που είναι η κενότητα. Επειδή κάθε ατομική επιθυμία προϋποθέτει την ιδέα του χωριστού όντος, η κενότητα βοηθάει να απαλλαχθούμε από αυτήν την ιδέα και επομένως από την επιθυμία.
Το ότι ως όντα μπορεί κάποια στιγμή συλλογικά να καταλάβουμε τη μαύρη τρύπα των κοινωνικών δικτύων λόγω κατατρόπωσης του εγώ, δεν σημαίνει ότι χρησιμοποιώντας τα υγιώς δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι όμορφο. Το επιχειρηματικό μοντέλο έχει προβλήματα, διότι η δομή του στοχεύει στο να μην μπορεί ο χρήστης να κάνει οτιδήποτε άλλο. Είναι υγιές να ζητούν οι εταιρείες το κέρδος, αλλά απαιτείται νομοθεσία, ανταγωνισμός και αλλαγή στη συμπεριφορά τους. Πλέον γνωρίζουμε ότι αυτά τα προγράμματα δεν ψάχνουν την αλήθεια, αλλά πληροφορίες που μπορούν να εμπορευτούν και έτσι μπορούμε να επιλέξουμε τι πληροφορίες θα μοιραστούμε. Εάν οι μάχες εκτός του ρινγκ είναι αυτές που έχουν μεγαλύτερη σημασία, τότε ίσως ο καλύτερος τρόπος να εξαφανιστείς σε έναν κόσμο όπου παρακολουθείσαι είναι να εμφανιστείς. Εάν πιστέψουμε τον Σρέντινγκερ, ο κόσμος μας είναι γεμάτος σχήματα, όπου τίποτα δεν είναι τελικό. Στην πρόκληση αυτής της προσομοίωσης αντιπροσωπεύουμε μία δυναμική, είμαστε ένα δάχτυλο που διαγράφει μία πορεία στο άπειρο και έπειτα πεθαίνουμε. Αντί να είμαστε θόρυβος, γιατί να μην είμαστε μία συμφωνία;