Γ. Μπορεί να υπάρξει μη αυτονομημένος πολιτισμός; Η Αυτονόμηση στην Εκκλησιαστική Ψαλτική Τέχνη

Του
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,
kxkaragounis8@gmail.com,
www.kxkaragounis.gr

Το σημερινό άρθρο είναι συνέχεια εκείνων που δημοσιεύθηκαν τις δύο προηγούμενες Κυριακές. Είδαμε, ήδη, στο πρώτο (Θεσσαλία, 1/9/24) τη θεολογική έννοια της «αυτονομήσεως»· τον βαθμό διεισδύσεώς της στον Πολιτισμό και την Τέχνη είδαμε στο δεύτερο άρθρο (Θεσσαλία, 8/9/24) και σήμερα θα γράψουμε ό,τι μας φωτίσει ο Κύριος, α) για το αν υπάρχει μη αυτονομημένος Πολιτισμός και β) αν κινδυνεύει να αυτονομηθεί ακόμη και η ιερά Ψαλμωδία.
(Παρακαλούμε τους αναγνώστες, αν δεν έχουν διαβάσει το α’ μέρος τού άρθρου, να το ψάξουν στην ηλεκτρονική έκδοση της «Θεσσαλίας», στην ενότητα «Πολιτισμός», για να κατανοήσουν το θεολογικό περιεχόμενο της έννοιας της «αυτονομήσεως». – Και διευκρινίζουμε κάτι ακόμη, για τη φωτογραφία τού β’ μέρους, την τοιχογραφία τού λαϊκού μας ζωγράφου Θεόφιλου: Δημοσιεύθηκε ως έργο προορισμένο να υπηρετεί τον άνθρωπο, όχι την αντίληψη «η Τέχνη για την Τέχνη»).
-Γράψαμε στο άρθρο τής προηγουμένης Κυριακής, ότι αρχικά ο Πολιτισμός προέκυψε ως ανάγκη μεταπτωτική, μάλιστα, από την καταρασθείσα υπό του Κυρίου γενεά τού αδελφοκτόνου Κάιν, ως υποκατάστατο του Θεού στον μεταπτωτικό βίο. Κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση κάτι που ισχυρίζεται ο ιερός Χρυσόστομος: Λέγει, ότι ακόμη και η γραφή, ο γραπτός λόγος, δόθηκε από τον Θεό ως δωρεά και φιλάνθρωπη συγκατάβαση, για να μπορέσει ο πεσμένος άνθρωπος να καταγράψει τον Νόμο τού Θεού και να τον μελετά διαρκώς στη ζωή του, για να μην τον λησμονά ποτέ. Κανονικά, ο άνθρωπος θα εγνώριζε ολόκληρο τον Νόμο και θα τον κατείχε άγραφο στην καρδιά του με την Χάρη τού Αγίου Πνεύματος, αν ήταν άνθρωπος Πνευματικός, δηλαδή, όπως ήταν πριν την Πτώση του! Τότε, δεν θα του χρειαζόταν η γραφή.
Εντούτοις, αν ο Πολιτισμός και η Τέχνη έμπαιναν στην υπηρεσία-διακονία τού ανθρώπου, για να τον βοηθήσουν να γίνει ανώτερος και υψηλός άνθρωπος, πνευματικά και ηθικά, τότε Πολιτισμός και Τέχνη θα ήταν κάτω από τον άνθρωπο, δεν θα αναπτύσσονταν αυτονομημένα, επομένως, θα ήταν ανεκτά από τον Κύριο κατά παραχώρηση ή θα ήταν ακόμη και ευλογημένα απ’ Αυτόν.
-Υπάρχει, όμως, και ένα ανώτερο επίπεδο από το παραπάνω: Αν ο άνθρωπος δεν μείνει απλώς στην κατάσταση «ο Πολιτισμός και η Τέχνη για τον άνθρωπο», αλλά περάσει στην εξιδανίκευση τού πράγματος «ο Πολιτισμός και η Τέχνη για τον Κύριο», τότε Πολιτισμός και Τέχνη θα αναγνωρίζονται από τον άνθρωπο και θα καλλιεργούνται ως δωρεές τού Θεού, ως δοθέντα χαρίσματα («τάλαντα»), ενώ, στο τέλος, θα επιστρέφονται από τον άνθρωπο στον Κύριο και θα ανταποδίδονται στο Πρόσωπό Του ως καρπός ευγνωμοσύνης, αφοσιώσεως και αγάπης.
Στην Παλαιά Διαθήκη ο Κύριος, παιδαγωγικώς, επιζητεί και απαιτεί αυτή την ανταπόδοση. Αν μελετήσουμε τις λεπτομερέστατες οδηγίες που έδωσε ο Θεός στον Μωυσή και στον περιπλανώμενο λαό Του για την κατασκευή της Σκηνής τού Μαρτυρίου, της Κιβωτού τής Διαθήκης και των άλλων λατρευτικών αντικειμένων, θα κατανοήσουμε, τι σημαίνει «η Τέχνη για τον Κύριο».
Αν θυμηθούμε την εντολή τού Θεού στον Μωυσή, «πρόσεξε, το θυμίαμα που θα κατασκευάσετε για Εμένα δεν θα το χρησιμοποιείτε για να αρωματίζετε τις σκηνές σας», θα συνειδητοποιήσουμε ότι ο Κύριος απαιτεί από τον άνθρωπο όχι μόνο ανταπόδοση των δωρεών Του, αλλά και αποκλειστικότητα σε πίστη και αφοσίωση. «Θα προτιμούσα να είσαι κρύος, παρά που είσαι χλιαρός», παραπονείται ο Κύριος στην Αποκάλυψη. «Έτσι χλιαρός που είσαι – δουλεύοντας σε δυο αφεντικά – θα σε ξεράσω».
Ακόμη, αν παρακολουθήσουμε νοερώς τον μέγα βασιλέα Δαυίδ σε ρόλο κορυφαίου μουσικού και πρωτοχορευτή κατά τη μεγαλοπρεπή και πάνδημη τελετή υποδοχής τής Κιβωτού τής Διαθήκης στην Ιερουσαλήμ, όπως αυτή οργανώθηκε από τον ίδιο, θα αντιληφθούμε, πώς είναι να επιστρέφεις στον Κύριο όλα όσα Εκείνος σού χαρίζει. Πρόκειται για ολόψυχη και ισόβια εφαρμογή τής φράσεως «τα Σα εκ των Σων Σοι προσφέρομεν». «Τα Σα εκ των Σων» (τα δικά Σου, που προέρχονται από τα δικά Σου), εν προκειμένω, τον Πολιτισμό και την Τέχνη, «Σοι προσφέρομεν, Κύριε».
-Αλλ’ ας έλθουμε, επιτέλους, και στην ιερά Ψαλμωδία.
Θυμίζουμε πως πρόκειται για Χριστιανική Λατρευτική Τέχνη. Μάλιστα, η λεγόμενη Βυζαντινή Μουσική – ορθότερα, η Ψαλτική Τέχνη – αποτελεί την Ορθόδοξη Λατρευτική Μουσική τής Ελληνικής Εκκλησίας και όχι μόνο. Ως Τέχνη, αποτελεί ένα στοιχείο Πολιτισμού, για το οποίο καυχόμαστε ότι περιλαμβάνεται στα κορυφαία επιτεύγματα του παγκοσμίου Πολιτισμού. Όντως! Πρόκειται για μία σχεδόν δισχιλιετή Τέχνη με ένα υπερχιλιετές σύστημα μουσικής γραφής, που ντύνει με Μουσική το επίσης κορυφαίο επίτευγμα της παγκοσμίου Λογοτεχνίας, την Ελληνορθόδοξη Υμνογραφία. Με τη μοναδική δε Σημειογραφία της καταγράφει και διασώζει το Εκκλησιαστικό Μέλος (τις μελωδίες).
Ως Λατρευτική Τέχνη η ιερά Ψαλμωδία αποτελεί αντιπροσφορά τού ανθρώπου προς τον Κύριο. Ο Δημιουργός Θεός μάς δωρίζει τη φωνή. Μας προικίζει με τα σωματικά όργανα που συνεργούν για να παραχθή η φωνή (το διάφραγμα με το αναπνευστικό σύστημα, το μυικό και νευρικό σύστημα, τον λάρυγγα, τις φωνητικές χορδές, το στόμα, τη μύτη, τα αυτιά, τα μάτια, κ.ά.). Δικές Του δωρεές είναι και η μουσική ευφυία, η αντίληψη και η φαντασία ως γενεσιουργά αίτια της καλλιτεχνικής μας δημιουργίας. Μπορεί μεν η ιερά Ψαλμωδία να εισήχθη θεοπνεύστως στη Λατρεία από το Πανάγιο Πνεύμα, κατά τον Μ. Βασίλειο, εμείς, όμως, οφείλουμε να φυλάσσουμε τη δωρεά αυτή και να την καλλιεργούμε, επιστρέφοντάς την στον Κύριο ως καρπό τής εργασίας μας επ’ αυτής και ως προϊόν βαθιάς αγάπης και ευγνωμοσύνης «υπέρ πασών των φανερών και αφανών ευεργεσιών» Του.
Τι γίνεται, όμως, στην περίπτωση κατά την οποία η Ψαλμωδία εκτρέπεται, παύει να υπηρετεί τον σκοπό υπάρξεώς της και μετασχηματίζεται σε αυτοσκοπό, ο οποίος εξυπηρετεί ταπεινά ή ακόμη εφάμαρτα ανθρώπινα ελατήρια και αμαρτωλά πάθη; Τότε η Τέχνη αυτή, παρά την ιερότητά της και τη σωστική της αποστολή, εκπίπτει σε ένα αυτονομημένο και ειδωλοποιημένο ανθρώπινο έργο, μη ευάρεστο στον Κύριο, το οποίο θα σταθεί αφορμή τής δικαίας Του οργής – μάλλον, ορθότερον – της δικαίας Αυτού αποστροφής και εγκαταλείψεως.
Αλλά γι’ αυτά θα μιλήσουμε ειδικά στο επόμενο, τέταρτο μέρος τού άρθρου μας.