Του Δημήτρη Σιάτρα
ΜΕΡΟΣ Α’
Γενική αναφορά
Το 2021 συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη γέννηση ενός αληθινά μεγάλου συγγραφέα, του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.
Η παγκόσμια υπόμνηση του γεγονότος αυτού δεν έχει, βέβαια, την πρόθεση μιάς ιστορικής – επετειακής αναφοράς, δηλαδή μιας επαναγνωστοποίησης συγκεκριμένης εγγραφής στα ληξιαρχικά βιβλία της λογοτεχνίας, αλλά ενσωματώνει και το αίτημα μιας αναρρίπισης του ενδιαφέροντος για τις πνευματικές αξίες του ντοστογιεφσκικού έργου.
Το συγγραφικό έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι συνέστησε μια υπαρξιακή διερεύνηση του ανθρώπου. Από το δυσθεώρητο βάθος του χώρου μιας τέτοιας εποπτείας έχουν ανασυρθεί εντυπωσιακά διαγνωστικά στοιχεία. Στο ερώτημα: αν τα στοιχεία αυτά είναι πραγματικά ή επινοητά, καλείται να απαντήσει η επιστήμη (ψυχολογία). Ήδη, ο Σ. Φρόϋντ και ο Γ. Γούντ έχουν επιβεβαιώσει την ντοστογιεφσκική εκδοχή.
Τα αντικείμενα του ντοστογιεφσκικού έργου είναι διαχρονικού ενδιαφέροντος. Επομένως, και η μελέτη αυτού του έργου είναι διαχρονικά χρήσιμη. Οι λογοτεχνικές – φιλοσοφικές αναφορές του Φ. Ντοστογιέφσκι δεν έχουν ορισμένη τοπική ή χρονική εμβέλεια, αλλά κατευθύνονται από και προς το αιώνιο πρόβλημα του ανθρώπου, το υπαρξιακό. Ο άνθρωπος κουβαλάει τα προβλήματα της ύπαρξής του, με τον τρόπο που περιγράφει σήμερα η οικεία φιλοσοφική κατηγορία (existentialisme, υπαρξισμός). Στον τομέα όμως αυτό, έχει προηγηθεί η σχετική κατάθεση του Φ. Ντοστογιέφσκι.
Στην παρούσα αναφορά, παρατίθενται στοιχεία, αποσπάσματα και εκτιμήσεις του ντοστογιεφσκικού έργου, με τη δέουσα προσπάθεια: α. να είναι ακριβή τα μεταδιδόμενα, και β. να αναπληρωθεί, κατά το δυνατόν, η αναπόφευκτη στην περίπτωση αυτή αποσπασματικότητα. Παράλληλη επιδίωξη της αναφοράς αυτής είναι να καταδείξει την ανάγκη μιας πρώτης ή μιας εκ νέου συνάντησης με το έργο του μεγάλου πεζογράφου.
Βιογραφικά ψήγματα
Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι ήταν δευτερότοκος γιος του Μιχαήλ Αντρέγιεβιτς Ντοστογιέφσκι, γιατρού, και της Μαρίας Φιοντόροβνα Νετσάγιεβνα. Γεννήθηκε το 1821 στη Μόσχα και πέθανε το 1881 στην Πετρούπολη.
– Από το 1837 άρχισε να γράφει νουβέλες.
– Το 1838 μπήκε στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικών, στην Πετρούπολη. Ενόσω φοιτούσε εκεί, επηρεασμένος από τα έργα: «Μπόρις Γκοντουνώφ» του Πούσκιν και «Μαρία Στιούαρτ» του Σίλλερ, καταπιάστηκε να γράψει, για τα θέματα αυτά, δικά του έργα. Τα σχετικά χειρόγραφα χάθηκαν.
– Το 1838 έγραψε στον αδελφό του Μιχαήλ: «Έχω ένα σχέδιο, να γίνω τρελλός», εννοώντας προφανώς τη σκέψη να προσεγγίσει τον κόσμο με μια εξωσυμβατική αντίληψη.
– Το 1843 τελείωσε τη σχολή και διορίστηκε στη χαρτογραφική υπηρεσία, από την οποία παραιτήθηκε το 1844. Τον ίδιο χρόνο άρχισε να γράφει το πρώτο έργο του, τον «Φτωχόκοσμο», που δημοσιεύθηκε το 1846. Από τα άλλα διάσημα έργα του, το «Λευκές νύχτες» εκδόθηκε το 1848, το «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων» εκδόθηκε το 1860, το «Υπόγειο» εκδόθηκε το 1864, το «Έγκλημα και Τιμωρία» εκδόθηκε το 1866, το «Ηλίθιος» εκδόθηκε το 1868, το «Δαιμονισμένοι» εκδόθηκε το 1872,το «Έφηβος» εκδόθηκε το 1874, το «Αδελφοί Καραμαζώφ» εκδόθηκε το 1880.
– Το 1849 συνελήφθει, διότι έλαβε μέρος σε μια πολιτική κίνηση που θεωρήθηκε ανατρεπτική. Καταδικάστηκε αρχικά σε θάνατο, αλλά του χαρίστηκε η ζωή και η ποινή του μετατράπηκε σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία, όπου και έμεινε 4 χρόνια. Μετά την απελευθέρωσή του επέστρεψε στην Πετρούπολη.
Ο Φ. Ντοστογιέφσκι έπασχε από επιληψία. Ο ίδιος έκανε δυο γάμους: τον πρώτο το 1857 με τ η Μαρία Δημητριέβνα Ισάγιεβα και τον δεύτερο το 1867 με την Άννα Γρηγοριέβνα Σνιντκίνα, αρκετό διάστημα μετά τον θάνατο της πρώτης συζύγου του. Απέκτησε 4 παιδιά.
Βασικοί χαρακτήρες
Στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι, είναι έκδηλοι οι ακόλουθοι βασικοί χαρακτήρες:
Πυρηνικό και σχεδόν αποκλειστικό στοιχείο του έργου του είναι ο άνθρωπος, η φύση του και η μοίρα του. Αυτό απέφερε στον ίδιο τον χαρακτηρισμό «μεγάλος ανθρωπολόγος», και στο έργο του τον χαρακτηρισμό «σύνολο ανθρωπολογικών δοκιμίων».1
Ο Φ. Ντοστογιέφσκι πραγματοποιεί μια οντολογική διερεύνηση της ανθρώπινης φύσης. Αναδεικνύει την ψυχολογική στάση του ανθρώπου μέσα στις ανάγκες της οργανωμένης ζωής, στον έρωτα και στο έγκλημα, κι οδηγείται στην εκδοχή μιας τραγικότητας της ανθρώπινης ζωής. Οι ήρωές του είναι άνθρωποι σε πτώση, βρίσκονται εκτός των απαιτήσεων μιας οργανωμένης ζωής και εκτός ορθολογικών παραδοχών.
Η κυρίαρχη επιθυμία του Φ. Ντοστογιέφσκι για διερεύνηση του βάθους της ανθρώπινης φύσης, δεν άφησε σ’ αυτόν περιθώρια ενδιαφέροντος για την αισθητική απαίτηση της λογοτεχνικής ανάγνωσης. Το πάθος αυτής της διερεύνησης κατέλυσε όλα τα φορμαλιστικά όρια.2
Ο Φ. Ντοστογιέφσκι, από την παιδική του ηλικία, όταν άρχισε να διαβάζει τις «εκατόν τέσσερις ιστορίες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης», διαμόρφωσε μια βαθιά χριστιανική συνείδηση3 και τη διατήρησε ώς το τέλος της ζωής του. Γι’ αυτόν, «το ερώτημα περί του Θεού συνδέεται με το ερώτημα περί του ανθρώπου»4.
Σημειώσεις
1. Βλ. Ν. Berdiaeff, Για τον Ντοστογιέφσκι, μτφ, Δ. Τριανταφυλλίδης, εκδ, Samizdat 2017, σελ. 66-67.
2. Πρβλ. Ν. Berdiaeff, όπ.π., σελ. 68
3. Βλ. Α. Αλεξάνδρου, Ο δραματουργός Ντοστογιέφσκι, Αθήνα 2012, σελ. 41.
4. Ν. Berdiaeff, όπ.π., σελ. 77
(Την επόμενη Κυριακή, το Β’ Μέρος)