Ενοχές και συνενοχές… Στον απόηχο του στυγερού εγκλήματος στα Γλυκά Νερά

Από τον πρώην γυμνασιάρχη
Κώστα Δημόπουλο,
φιλοσοφικό δοκίμιο

Αν η ανθρώπινη νοημοσύνη ήταν κάποιας ανώτερης τάξης, ίσως η φιλοσοφία θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις στις πολυάριθμες απορίες που ταλαιπωρούν τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Αν ο άνθρωπος γνώριζε την υπέρτατη, την απόλυτη αλήθεια, η ανθρωπότητα δεν θα λάτρευε τα είδωλα, δεν θα πίστευε στους ψευδοπροφήτες και τη θρησκευτική αγυρτεία, δεν θα βίωνε την ειρωνεία της σταυροφορίας και της Ιεράς εξέτασης, τους μακροχρόνιους θρησκευτικούς πολέμους, τις επιθέσεις, τις επιδρομές των αλλόθρησκων, τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου. Ο κόσμος ζει μια παντοτινή παρεξήγηση, μία παρερμηνεία της πραγματικότητας και οι δογματικές απαντήσεις της θεολογίας ότι όλα εξυπηρετούν την υπέρτατη ανάγκη δεν ικανοποιούν την ανήσυχη σκέψη. Αλλά και η επιστήμη χαρακτηρίζεται από την ανεπάρκεια, την απόκλιση από την αλήθεια και οι γενικές επιστημονικές θεωρίες μόνο κατά προσέγγιση είναι αληθινές.

Τα λάθη ακολουθούν την ανθρωπότητα σε όλη την ιστορική διαδρομή της. Τα δικά μας, τα προσωπικά στην καθημερινή ζωή από τύχη μόνο δεν καταλήγουν σε κάποιο τραγικό ατύχημα. Αλλά συμβιβαστήκαμε με την ύπαρξη των ακούσιων λαθών, τα οποία θεωρούμε σαν μια αναγκαιότητα mea culpa λένε και οι πολιτικοί, όταν παραδέχονται το λάθος τους. Εκείνο όμως το λάθος που δεν είναι κατανοητό είναι το εκούσιο, γιατί δεν εξαρτάται μόνο από τις δικές μας ατέλειες, αλλά και από άλλους παράγοντες. Ο κάθε άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει το εκούσιο λάθος, γιατί δεν πιστεύει στην ελευθερία της θέλησής του και το εκούσιο λάθος σχετίζεται με την περί ελευθερίας της θέλησης, φιλοσοφική θεωρία. Ο άνθρωπος θεωρεί τη ζωή ένα συνεχές δέσιμο στο κατάρτι του πλοίου, έναν παντοτινό αγώνα ενάντια σε Κύκλωπες και Λαιστρυγόνες, σειρήνες και συμπληγάδες πέτρες. Πρέπει να αντιμετωπίσει τις δικές του αδυναμίες, αλλά και τις ατέλειες του κόσμου που τον περιβάλλει, φυσικές καταστροφές, πλημμύρες, σεισμούς. Πρόκειται για ένα περίεργο είδος ελευθερίας. Ο άνθρωπος πρέπει να περάσει όλες τις δοκιμασίες, να νικήσει το κακό χωρίς να διαπράξει το λάθος, γιατί θα αντιμετωπίσει την κατακραυγή, τον διασυρμό, την περιφρόνηση των συνανθρώπων του και θα προκαλέσει τα άγρια, πρωτόγονα, ανθρωποφάγα, κανιβαλιστικά ένστικτά τους. Δεν υπάρχει καμία κατανόηση, συμπάθεια, συμπόνοια. Αλλά δεν είναι μόνο η ελευθερία της θέλησης που επηρεάζει, που παράγει το εκούσιο λάθος. Μαζί με την ελευθερία της θέλησης υπάρχει και η άγνοια ως παράγοντας του λάθους. Στην άγνοια αναφέρονται οι μεγάλοι δάσκαλοι, οι αναμορφωτές της ανθρωπότητας. Ο Σοφοκλής, στην τραγωδία του «Η Αντιγόνη», αναγνωρίζει την άγνοια ως αιτία καταστροφής του Κρέοντα. Ο Κρέων αγνοεί ότι το ανώτερο, το υπέρτατο ιδεώδες δεν είναι το εθνικό, αλλά το πανανθρώπινο ιδεώδες.

Ο Σωκράτης δίδασκε ότι το λάθος σαν αιτία κακού, έχει την άγνοια στις πράξεις των ανθρώπων. Ο Χριστός πάνω στον σταυρό, την ώρα του πάθους, στις στιγμές της προσωρινής ζωής του, βρήκε τη δύναμη να συγχωρήσει τους σταυρωτές και όλους τους βασανιστές του, γιατί αγνοούσαν. «Ου γαρ οίδασι τι ποιούσι». Η ελευθερία, που αναμφισβήτητα υπάρχει στη θέληση, μαζί με την άγνοια αποτελεί έναν πολύ επικίνδυνο συνδυασμό. Οι γονείς και οι δάσκαλοι αρνούνται στους ανήλικους μαθητές την περιπόθητη χειραφέτησή τους. Η άγνοια είναι μία γενική, ευρεία έννοια και περιλαμβάνει αδυναμίες όπως τις ψυχικές ασθένειες, την παράνοια, σχιζοφρένεια, παραισθήσεις, που προκαλούν άγνοια της πραγματικότητας. Το λάθος δεν είναι αρνητική γενετική εξέλιξη, εκφυλιστικό φαινόμενο, ούτε σημείο των καιρών, όπως μερικοί ισχυρίζονται, γιατί χρονολογείται από την εποχή της δημιουργίας του ανθρώπου. Ο Κάιν σκότωσε τον Άβελ μαθαίνουμε στα θρησκευτικά. Αυτό το στυγερό έγκλημα της αδελφοκτονίας είναι το πρώτο εκούσιο λάθος στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλά και στην ελληνική μυθολογία ο Επιμηθέας μαζί με την Πανδώρα κατέστρεψαν στον κόσμο. Η ιστορία της ανθρωπότητας, δεν γράφτηκε μόνο με τις ευγενείς, τις ηρωικές πράξεις των ανθρώπων, αλλά και με τα λάθη τα μεγάλα, τα ασυγχώρητα. Ο Όμηρος δεν περιγράφει μόνο τις αρετές των ηρώων του, αλλά και τα λάθη του. Η μόνη θετική άποψη του λάθους είναι η έννοια του παραδειγματισμού, γιατί αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγήν. Το ειδεχθές έγκλημα που συγκλονίζει την κοινωνία, που προκαλεί απέχθεια και αποτροπιασμό οφείλεται σε εκούσιο λάθος. Τα εκούσια λάθη καταλήγουν σε ατυχήματα. Αφού όμως στο εκούσιο λάθος ευθύνεται η άγνοια, ο δράστης μπορεί να θεωρηθεί και ανεύθυνος. Η αντίδραση όμως της κοινωνίας δεν είναι λογική, αλλά συναισθηματική και πάντοτε υπερβολική. Η συμπόνοια, η συμπάθεια, η συμπαράσταση στο θύμα δεν είναι κακό, αλλά οι αντίστοιχες κατάρες σε βάρος του δράστη «την κεφαλήν επί πίνακι» δεν συνιστούν μόνο αδικία, αλλά και απόλυτη άγνοια της φιλοσοφικής αλήθειας. Γιατί, αφού το λάθος είναι η αιτία του εγκλήματος για τη διάπραξή του ευθύνεται η ανθρώπινη φύση, δηλαδή ο κάθε άνθρωπος που μοιράζεται με τον δράστη αυτή την ιδιότητα. Στο πρόσωπο του δράστη συμπεριλαμβάνεται ο κάθε άνθρωπος ως συνυπεύθυνος, Στο εδώλιο του κατηγορουμένου μαζί με τον δράστη κάθεται όλη η ανθρωπότητα. Ενώπιον του κριτή των πάντων θα ομολογήσουμε όλοι σαν συνυπεύθυνοι. Η έννοια του πλησίον είναι γενική και ευρεία. Στην αγάπη του χωράει ο κάθε άνθρωπος, χωρίς ταυτότητα, από κάθε εθνικότητα, θρησκεία και ψυχή, άνδρας, γυναίκα, φίλος, εχθρός, αθώος, ένοχος, θύμα και θύτης, ο δράστης του στυγερού εγκλήματος, ο ασυγχώρητος από τους συνανθρώπους του κακούργος.

Η σύγχρονη περί λάθους αντίληψη, αποτελεί μεγάλη εξέλιξη, πρόοδο από το απώτερο παρελθόν. Παρουσιάζει δυναμική και γεννά ελπίδες ότι κάποτε στο εγγύς ή στο μακρινό μέλλον, ο άνθρωπος θα γνωρίσει την αλήθεια. Η μεγάλη απαξίωση της ζωής του ανθρώπου εμφανίστηκε στους χρόνους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, στωικός φιλόσοφος, προσπάθησε να καταργήσει τις μονομαχίες και τις θηριομαχίες, προσφιλές θέαμα του όχλου, αλλά δεν το κατόρθωσε γιατί η ανθρωπότητα δεν ήταν ακόμη έτοιμη, να δεχτεί τις μεταρρυθμίσεις του. Στον μεσαίωνα η απαξίωση του ανθρώπου μεγάλωσε, γιγαντώθηκε. Οι κατάδικοι αλυσοδένονταν στα κουπιά της γαλέρας, ή στέλνονταν ριγμένοι στα αμπάρια των πλοίων, στην άγνωστη, ανεξερεύνητη Αμερική για ένα ταξίδι χωρίς γυρισμό. Όμως οι μεγάλες ανατροπές δεν γίνονται από την πολιτεία, αλλά από τους πολίτες. Στο πρόσφατο παρελθόν, η θανατική ποινή φαινόταν θεσμός ακατάλυτος, αλλά όταν μια μέρα τον περασμένο αιώνα η θέση του δήμιου εκτελεστή χήρεψε, κανείς πολίτης δεν δέχθηκε να αναλάβει ξανά το απαίσιο έργο του δήμιου εκτελεστή ως δημόσιος υπάλληλος. Αυτό συνέβη στην Αγγλία, αλλά ο αντίκτυπος ήταν παγκόσμιος. Έτσι στην ανθρωπότητα συντελέστηκε η μεγαλύτερη πολιτιστική μεταρρύθμιση των νεότερων χρόνων, η κατάργηση της θανατικής ποινής. Τις μαύρες μέρες των θανατικών εκτελέσεων και της στέρησης της ελευθερίας μέσα στα κάτεργα περιγράφουν οι μεγάλοι συγγραφείς Κάρολος Ντίκενς και Βίκτωρ Ουγκό, στους Άθλιούς τους. Ένα είναι το μήνυμα, το μάθημα στην εποχή μας. Πρέπει να αρνηθούμε την αστυνομική βία, τη στέρηση της ελευθερίας του ανθρώπου με τη φυλάκιση σε φυλακές κάτεργα, απάνθρωπα κολαστήρια. Όχι στους Ιαβέρηδες και στους σταυρωτήδες. Τα λάθη δεν διορθώνονται με τιμωρίες και εκδίκηση, αλλά μόνο με τη διόρθωση των συνθηκών που τα προκαλούν. Για κάθε έγκλημα, για κάθε κακούργημα, για την έξαρση της βίας είμαστε όλοι συνυπεύθυνοι, όλοι συνένοχοι και στον διαχρονικό αγώνα, τον προαιώνιο, ακήρυχτο πόλεμο κατά του λάθους, αισθανόμαστε όλοι συμπολεμιστές και συμπαραστάτες αλλήλων.

Το περί τελειότητας όραμα της φιλοσοφίας είναι μεγάλο. Φαίνεται υπερβολικό, απραγματοποίητο. Όμως και οι εξελικτικές δυνατότητες της ανθρωπότητας είναι μεγάλες. Αν κοιτάξουμε πίσω, στο παρελθόν, την αφετηρία μας, την προϊστορία μας από τα μεγέθη, τις αποστάσεις θα νιώσουμε ίλιγγο. Όμως όλα σήμερα κινούνται με μεγάλη ταχύτητα. Σύντομα οι νεότερες γενιές θα γνωρίσουν κοσμογονικές αλλαγές. Το πισωγύρισμα στην πρόοδο φαίνεται αδύνατο. Με τους δύο παγκόσμιους πολέμους, η ανθρωπότητα πήρε το μάθημά της. Οι φασιστικές, ναζιστικές αντιλήψεις, Νιτσαϊκού τύπου, που μηδενίζουν την αξία του ανθρώπου, χρεοκόπησαν. Οι άνθρωποι με όλα τα λάθη τους, αποτελούν αναμφισβήτητη αξία. Αυτή η αξία σύντομα θα αναγνωριστεί στο πολύ μεγάλο πραγματικό της μέγεθος. Είμαστε αισιόδοξοι. Στη φιλοσοφία, η απαισιοδοξία ισοδυναμεί με δολιότητα και προδοσία της σκέψης.