Ένα ταξίδι στην εξέλιξη των τελετών έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΠΟΥΡΝΙΩΤΗ

Οι τελετές έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων ξεκινώντας από το 1896 στην Αθήνα μέχρι τις πρόσφατες, χρειάστηκαν δεκαετίες για να φτάσουν στη σημερινή τους μορφή, δηλαδή να εξελιχθούν και να μεταμορφωθούν σε ένα μεγάλο πολιτιστικό και καλλιτεχνικό θέαμα. Συνδυάζουν τελετουργικά στοιχεία από τον Ολυμπιακό Χάρτη (τους κανόνες και τις αρχές της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής), με παρελάσεις αθλητών, με έπαρση της Ολυμπιακής σημαίας, με πολιτιστικές παραστάσεις σχεδιασμένες από εθνικούς διοργανωτές και στοχεύουν στην προβολή από τα διεθνή ολυμπιακά ιδεώδη και στοιχεία της ταυτότητας και του πολιτισμού της χώρας υποδοχής.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Λονδίνου του 1908, ήταν οι πρώτοι που είχαν ένα ειδικά κατασκευασμένο στάδιο και παρουσίασαν αθλητές να παρελαύνουν με στολές εθνικών ομάδων. Με σχεδόν 700 αθλητές στην ομάδα της Μ. Βρετανίας και της Ιρλανδίας, οι αγώνες επιβεβαίωσαν το αφήγημα της Βρετανίας ως το πνευματικό σπίτι του ερασιτεχνικού αθλητισμού, το οποίο παρουσίαζε τις αποικιακές ιδέες της «εκπολιτιστικής αποστολής» της βρετανικής αυτοκρατορίας.
Στους Αγώνες του Παρισιού του 1924, γνωστοί και ως 1οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες, ήταν οι πρώτοι που κινηματογραφήθηκαν εκτενώς, με παρελάσεις των εθνικών ομάδων, με ομιλίες αξιωματούχων και με ταχυδρομικά περιστέρια να απελευθερώνονται στον αέρα.
Παρά ταύτα, μια ανησυχητική πραγματικότητα για την ιστορία τους ήταν του Βερολίνου, το 1936. Ήταν μια εντυπωσιακή και μεγαλειώδης εκδήλωση, γεμάτη συμβολισμούς και εικόνες, σχεδιασμένη να ενισχύσει το προφίλ της ναζιστικής Γερμανίας, για καθαρά προπαγανδιστικούς σκοπούς. Έλαβε χώρα στο Ολυμπιακό Στάδιο του Βερολίνου (με την παρουσία του Χίτλερ) το οποίο είχε κατασκευαστεί ειδικά για τους Αγώνες και είχε χωρητικότητα 100.000 θεατών. Ο αθλητές από τις συμμετέχουσες χώρες παρέλασαν στο στάδιο, με την Ελλάδα να εισέρχεται πρώτη και τη Γερμανία τελευταία. Αυτοί οι Αγώνες ήταν οι πρώτοι στην ιστορία που περιλάμβαναν την λαμπαδηδρομία της Ολυμπιακής Φλόγα, όπου άναψε στην Αρχαία Ολυμπία και μεταφέρθηκε μέσω λαμπαδηδρόμων στο Βερολίνο.

Οι διοργανωτές των Αγώνων του Λονδίνου του 1948, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επαναδιαμόρφωσαν την παράδοση της σκυταλοδρομίας ως σύμβολο της διεθνούς ειρήνης και της αρχαίας «Ολυμπιακής εκεχειρίας», όπου οι αντιμαχόμενες ελληνικές πόλεις – κράτη συμφώνησαν να μην βλάψουν τους εχθρούς αθλητές κατά τη διάρκεια των αρχικών αγώνων.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1952 στο Ελσίνκι της Φινλανδίας, ήταν οι πρώτοι που διεξήχθησαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που είχαν προκαλέσει την ακύρωση των Αγώνων του ’40 και του ’44. Η τελετή έναρξης ήταν γεμάτη συμβολισμούς και τελετουργικά που υπογράμμιζαν την επανένωση της διεθνούς κοινότητας και την ειρήνη. Ήταν η πρώτη φορά που συμμετείχαν η Σοβιετική Ένωση και το Ισραήλ, και αυτή η συμμετοχή αντικατόπτριζε την έναρξη μιας νέας εποχής στην παγκόσμια πολιτική σκηνή.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1956 στη Μελβούρνη της Αυστραλίας, ήταν οι πρώτοι στο νότιο ημισφαίριο. Λόγω της απόστασης και του κόστους μεταφοράς, αρκετές χώρες επέλεξαν να μην συμμετάσχουν, ενώ κάποιες αποσύρθηκαν ως διαμαρτυρία για τη σοβιετική καταστολή της Ουγγρικής Επανάστασης και την κρίση του Σουέζ. Παρά τις δυσκολίες, η τελετή έναρξης ήταν εντυπωσιακή. Η παρέλαση των αθλητών, με επικεφαλής την ελληνική αποστολή, ήταν ένα από τα κεντρικά σημεία της τελετής.
Η ζωντανή τηλεόραση άλλαξε ξανά τις τελετές έναρξης το 1964, όταν το Τόκιο φιλοξένησε τους πρώτους αγώνες του. Ήταν μια ευκαιρία για την Ιαπωνία να δείξει την ανάκαμψή της μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την είσοδό της στη σύγχρονη εποχή. Η επιλογή του 19χρονου Yoshinori Sakai – που γεννήθηκε στη Χιροσίμα την ημέρα της επίθεσης με την ατομική βόμβα των ΗΠΑ – ως λαμπαδηδρόμου του Τόκιο είχε βαθύ εθνικό νόημα και συμβόλιζε μια νέα ειρηνική Ιαπωνία.
Οι θεατές οφείλουν αναμφισβήτητα τη μεγάλη κλίμακα των σημερινών τελετών έναρξης στον ψυχροπολεμικό ανταγωνισμό και τους ιδεολογικούς αγώνες γύρω από τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Μόσχας 1980 και του Λος Άντζελες 1984, όπου κάθε υπερδύναμη οδήγησε σε μποϊκοτάζ στους αγώνες του αντιπάλου της. Και οι δύο υπερδυνάμεις υποστήριξαν αυτό που έβλεπαν ως ανώτερες ιδεολογικές αξίες μέσω των τελετών έναρξης. Το πρόγραμμα της Μόσχας περιείχε το μεγαλύτερο πολιτιστικό πρόγραμμα που υπήρξε τότε, με γυμναστική, μαζική χορογραφία και folk χορό. Το Λος Άντζελες κινητοποίησε τις δημοφιλείς μουσικές παραδόσεις και τη γοητεία του Χόλυγουντ για να διαφημίσει την καταναλωτική κουλτούρα και το αμερικανικό όνειρο.

Το 1992 στη Βαρκελώνη, η τελετή ήταν μια έκρηξη χρώματος και πολιτισμού, με την Ισπανία να παρουσιάζει το μεσογειακό της πνεύμα.
Η τελετή έναρξης του Σίδνεϋ το 2000, για παράδειγμα, προσπάθησε να εκφράσει μια πολυπολιτισμική αφήγηση της Αυστραλίας που τιμούσε την κουλτούρα των Αβορίγινων, αν και οι κριτικοί θεώρησαν ότι οι αναπαραστάσεις βασίζονταν σε στερεότυπα. Η λαμπαδηδρόμος του Σίδνεϋ, η Αβορίγινα σπρίντερ Cathy Freeman έγινε ίνδαλμα αφού κέρδισε στα 400 μέτρα γυναικών. Πολλοί Αυστραλοί είδαν αυτό ως μια στιγμή ιστορικής συμφιλίωσης με το αποικιακό παρελθόν της Αυστραλίας.
Η τελετή έναρξης της Αθήνας το 2004 στο Ολυμπιακό Στάδιο, θεωρείται μία από τις πιο εντυπωσιακές και πολυσυζητημένες στην ιστορία των Αγώνων. Ξεκίνησε με μια εντυπωσιακή αναδρομή στην ιστορία της Ελλάδας, παρουσιάζοντας σκηνές από τον Κυκλαδικό Πολιτισμό, την Μινωική Κρήτη, την Μυκηναϊκή Εποχή, την Αρχαία Ελλάδα και την Βυζαντινή περίοδο. Ένα από τα κεντρικά σύμβολα ήταν η Ελιά, το δέντρο της ειρήνης, που συνδέεται άμεσα με τον ολυμπιακό συμβολισμό και την ελληνική παράδοση. Η τελετή πρόβαλε τον πλούτο και την ποικιλία της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, ενισχύοντας την εθνική υπερηφάνεια και προσελκύοντας το διεθνές ενδιαφέρον για την ελληνική ιστορία και πολιτισμό ενώ έμεινε στη μνήμη για την καλλιτεχνική της αξία, τους βαθύτατους συμβολισμούς και τη θετική της επίδραση στην Ελλάδα και το διεθνές ολυμπιακό κίνημα.
Το 2008, η τελετή έναρξης του Πεκίνου (προϋπολογισμός 300 εκατομμυρίων δολαρίων) προώθησε μια ενοποιημένη «μεγάλη αφήγηση» της Κίνας ως ιστορικής, παγκόσμιας κορυφαίας δύναμης. Η σκηνοθεσία του Τζανγκ Γι Μόου και η χρήση σύγχρονης τεχνολογίας, δημιούργησαν ένα φαντασμαγορικό θέαμα που εντυπωσίασε το κοινό παγκοσμίως για τον μοναδικό συνδυασμό παραδοσιακών κινεζικών στοιχείων με την σύγχρονη αισθητική.

Η δημιουργική ομάδα του Λονδίνου 2012 αντιπαραβάλλει το Ηνωμένο Βασίλειο με την Κίνα με μια δημοκρατική και ιδιόμορφη εικόνα του έθνους ως ένα «μωσαϊκό» διαφορετικών ιστοριών, ενώ οι θεατές εντυπωσιάστηκαν από τα τεχνολογικά ενσωματωμένα κοστούμια και τις περίπλοκες χορογραφίες.
Οι χειμερινοί Ολυμπιακοί στο Σότσι του 2014, ξεσήκωσαν την εθνική υπερηφάνεια στη ρωσική ιστορία και πολιτισμό εβδομάδες πριν από την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία.
Η τελετή του Ρίο 2016 είχε έντονο περιβαλλοντικό μήνυμα, χρησιμοποιώντας εφέ και προβολές για να αναδείξει τη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος.
Ο COVID περιόρισε αυτό που θα μπορούσαν να επιτύχουν οι τελετές έναρξης του Τόκιο και του Πεκίνου το 2021 και το 2022, αν και η επιλογή από το Τόκιο της Αϊτής-Ιαπωνικής-Αμερικανίδας σταρ του τένις Naomi Osaka ως λαμπαδηδρόμου έδωσε σπάνια ορατότητα στη φυλετική ποικιλομορφία στην Ιαπωνία.
Φέτος, το 2024, στο Παρίσι, η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, ακολουθώντας ένα νέο ρεύμα, ξέφυγε από τις νόρμες και τις συμβάσεις των παραδοσιακών εναρκτήριων γιορτών, βγήκε εκτός σταδίων και αποτέλεσε μία γιορτή της διαφορετικότητας, προκαλώντας αντιδράσεις για πολλές από τις επιλογές των διοργανωτών. Η πιο έντονη κριτική έγινε για την επιλογή του Σηκουάνα ως τόπος διεξαγωγής της, καθώς ο κόσμος δεν μπορούσε να παρακολουθήσει από κοντά τα τεκταινόμενα εξαιτίας των δρακόντειων μέτρων. Η διαμάχη που πυροδότησε πιθανότατα θα επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι μελλοντικές ολυμπιακές τελετές προσεγγίζουν τα θέματα της συμμετοχής και της εκπροσώπησης.
Εν κατακλείδι, οι τελετές έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων είναι ένα παγκόσμιο πολιτιστικό γεγονός που αντανακλά την ιστορία, την πρόοδο και την κουλτούρα των χωρών υποδοχής, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει το πνεύμα της ενότητας και της ειρήνης.