Του Παντελή Προμπονά*
«Η ιστορία των στρατοπέδων εξόντωσης θα έπρεπε να ερμηνευτεί από όλους σαν ένα δυσοίωνο σημάδι κινδύνου», γράφει ο Πρίμο Λέβι, ιταλοεβραίος χημικός και λογοτέχνης, επιζών του Άουσβιτς, στο βιβλίο του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (εκδ. Άγρα). Ένα μνημείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γραμμένο τον Ιανουάριο του 1947, κομίζει στον κόσμο μια συγκλονιστική μαρτυρία από τη στρατοπεδική εμπειρία, από τη συστηματική εξόντωση ενός ολόκληρου λαού και ταυτόχρονα διατηρεί στο επίκεντρό του τον άνθρωπο. Όχι αποκλειστικά τον άνθρωπο – θύμα της γενοκτονίας, αλλά και τον άνθρωπο – θύτη, καθώς στοχάζεται διαρκώς τις διαδικασίες που οδήγησαν στην υλοποίηση αυτού του αδιανόητου σχεδίου. Πρόκειται για πραγματικό ανθρωπολογικό στοχασμό ο οποίος ταυτόχρονα ανατέμνει το τραύμα, αλλά και επιχειρεί να το ερμηνεύσει.
Δε θυμάμαι τυχαία σήμερα την εβραϊκή γενοκτονία. Η 27η Ιανουαρίου επιλέχθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (στις 2 Νοεμβρίου 2005) ως Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Στην Ελλάδα σχεδόν ταυτόχρονα η Βουλή με ομόφωνη απόφασή της τον Ιανουάριο του 2004 (Ν. 3218/04 και Π.Δ. 31/05), καθιέρωσε την Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος. Μετά από αρκετές δεκαετίες μεταπολεμικής σιωπής γύρω από αυτό το μοναδικό στην ιστορία έγκλημα, με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως αυτή του Λέβι, η εβραϊκή γενοκτονία ερευνήθηκε και ερευνάται σε τέτοια έκταση που ακόμη και η σταχυολόγηση της θεματογραφίας υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες ενός μικρού άρθρου. Ωστόσο με αφορμή τη σημερινή ημέρα επιτρέψτε μου να σημειώσω ορισμένα ζητήματα που σχετίζονται με αυτή.
Θεωρώ πολύ σημαντική τη συζήτηση για τους όρους, όχι από κάποιου είδους λεκτικό σχολαστικισμό, αλλά διότι οι λέξεις μεταφέρουν ερμηνευτικά φορτία και με την έννοια αυτή έχει σημασία να τις κατανοούμε. Χρησιμοποιώ τον όρο γενοκτονία (genocide) που επινοήθηκε από τον Πολωνοεβραίο νομικό Raphael Lemkin στο έργο του «Axis Rule in Occupied Europe» (1944). Συνδυάζει την ελληνική λέξη γένος και τη λατινική caedere και σκοπεύει να διακρίνει τις διαφορετικές μορφές μαζικών εγκλημάτων, από ένα πρόγραμμα που σκόπευε στην ολοκληρωτική εξαφάνιση μιας θρησκευτικής ομάδας μέσω της αποστέρησής της να αναπαράγεται βιολογικά και πολιτισμικά. Μάλιστα το 1948 (9 Δεκεμβρίου) ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών κύρωσε και τη Σύμβαση για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, καθώς αυτό τε έγκλημα δε δικάστηκε σε όλες τις μεταπολεμικές δίκες. Απαιτείται όμως ιδιαίτερη προσοχή: Δεν συνιστούν όλα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας γενοκτονίες και η κατάχρηση του όρου για πολιτικούς ή ιδεολογικούς λόγους προκαλεί δυο αρνητικές επιπτώσεις. Αφενός δημιουργεί κάποιου είδους ιεράρχηση των νεκρών, λες κι αν ένα έγκλημα αποκαλείται εθνοκάθαρση, μαζική δολοφονία ή εκτέλεση για αναλυτικούς λόγους, μειώνεται η απέχθειά μας ως προς αυτό και αφετέρου διότι λειτουργεί συσκοτίστηκα ως προς τις ιστορικές προϋποθέσεις γέννησης των γενοκτονιών και την ικανότητα των πολιτών να τις διακρίνουν.
Θέλω να σταθώ στη δεύτερη αυτή λειτουργία. Το σχέδιο της Τελικής Λύσης κατέστη υλοποιήσιμο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες: Το εθνοσοσιαλιστικό κόμμα εκλέχθηκε στην εξουσία και αξιοποίησε προϋπάρχοντα στερεότυπα στην προπαγάνδα του, ιδιαίτερα τον αντισημιτισμό, χρησιμοποίησε ήδη δοκιμασμένες δομές όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ προσέφερε μια σειρά ορθολογικότητες στη κοινωνία που αφορούσαν σε χώρους που υποτίθεται κυριαρχούσε η αλήθεια της νεωτερικότητας. Μετήλθε της ιατρικής γνώσης και του πειραματισμού, δημιούργησε έναν συστηματικό ιατροβιολογικό τρόπο σκέψης, βελτιστοποίησε τεχνολογίες και υποδομές μετακίνησης και εξόντωσης, οργάνωσε ένα περιβάλλον εποπτείας – εργασίας – επισφάλειας ζωής, συνέταξε ένα πλέγμα νόμων, διατάξεων και κανονισμών που απηχούσαν τις αξίες της ναζιστικής ιδεολογίας και οργάνωσε ένα τιτάνιο πλέγμα διαβαθμισμένης γραφειοκρατίας. Εντέλει το Ράιχ εγκατάστησε το πιο αδιανόητο έγκλημα στη καρδιά της Ευρώπης μέσω οικείων κοινωνικών λειτουργιών και παρότι δε σιώπησαν όλοι μπροστά στα τραγικά γεγονότα, η αδιαφορία οικοδομούνταν σε πρόσφορο έδαφος.
Υπό αυτό το πρίσμα, θέλω να συζητήσω για ποιο λόγο είναι αναγκαίο να ασχολούμαστε στην Ελλάδα με την εβραϊκή γενοκτονία. Η χώρα μας αποτέλεσε τη δεύτερη σε ποσοστό απωλειών εβραίων πολιτών κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναλογικά με τον πληθυσμό της. Κι όμως η Θεσσαλονίκη μετά τη γενοκτονία μεταλλάχθηκε σε μια πόλη που σχεδόν εξαφάνισε το εβραϊκό παρελθόν της. Κοινότητες με μακραίωνη παρουσία στον Ελλαδικό χώρο κλονίστηκαν και μαζί τους τοπικά δίκτυα και κοινωνικές σχέσεις. Σημαντικά εβραϊκά μνημεία καταστράφηκαν ολοσχερώς από τις κρατικές υπηρεσίες. Οι εβραϊκές περιουσίες, σε μεγάλο βαθμό απαλλοτριώθηκαν ή αποδόθηκαν σε άλλους. Κι όμως για όλα αυτά τα σημαντικά ζητήματα στην ελληνική πολιτεία, στις τοπικές κοινωνίες, αλλά και στην ελληνική εκπαίδευση υπήρξε εκκωφαντική σιωπή. Ομιλίες όπως του Γιάννη Μπουτάρη στη θεμελίωση του Μουσείου Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης αποτελούν την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Ο μεταπολεμικός εθνικός εαυτός άλλωστε δεν διέθετε και πολύ χώρο για τον Άλλο. Ωστόσο η ιστορικοποίηση του παρελθόντος παραμένει επείγουσα ανάγκη προκειμένου οι πολίτες να αναπτύξουν πολιτική συνείδηση. Η εντατικοποίηση της ενασχόλησης, κυρίως της επιστημονικής έρευνας, με την εβραϊκή γενοκτονία μπορεί να συμβάλλει στο δημόσιο διάλογο όχι μόνο για το παρελθόν, αλλά και για τη σημερινή εποχή, τα ζητήματα διαθρησκευτικής συνύπαρξης και κατανόησης, ρατσισμού και ξενοφοβίας, αντισημιτισμού στη χώρα μας και την ευρύτερη περιοχή.
Στο έργο του «Αρνητική Διαλεκτική» ο Τέοντορ Αντόρνο σημειώνει: «Στην κατάσταση της ανελευθερίας τους ο Χίτλερ επέβαλε στους ανθρώπους μια νέα κατηγορική προσταγή: Να ρυθμίζουν τη σκέψη και τις πράξεις τους, έτσι ώστε να μην επαναληφθεί το Άουσβιτς. Να μη συμβεί τίποτε παρόμοιο […] Θα ήταν ανοσιούργημα να την πραγματευθεί κανείς συλλογιστικά: Αυτή η προσταγή μάς επιτρέπει να νιώσουμε με το σώμα μας το προστιθέμενο στην ηθικότητα». Σήμερα που οι αδιανόητες και τερατώδεις ιδέες, που γέννησαν την Εβραϊκή Γενοκτονία, το Ολοκαύτωμα, τη Σοά, σουλατσάρουν αναπαλαιωμένες στην Ευρώπη και τον κόσμο ως πρόταση για ένα καλύτερο μέλλον. Σήμερα που η μαρτυρία, το τεκμήριο και η διδαχή αναμοχλεύονται με το σκοτάδι, το μίσος και τη συνωμοσία στην πυκνή και αδιαμεσολάβητη πληροφορία του διαδικτύου και των νέων μέσων. Σήμερα ο στοχασμός γύρω από το παρελθόν είναι πιο αναγκαίος από ποτέ, διότι το δυσοίωνο σημάδι κινδύνου βρίσκεται δίπλα μας.
Ποτέ ξανά!
* Ο Παντελής Προμπονάς είναι υπ. διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, [email protected]