Ελένη Δεληνικοπούλου: «Τα παιδιά εκμυστηρεύονται πιο εύκολα τα δύσκολα ζητήματα»

Η Βολιώτισσα παιδοψυχίατρος Ελένη Δεληνικοπούλου από την πρώτη γραμμή εντοπισμού προβλημάτων που αφορούν τον ψυχισμό των παιδιών διαπιστώνει ότι έχει αυξηθεί η συχνότητα εντοπισμού τους, ενώ η πανδημία έχει συμβάλει στην έξαρση της τελευταίας διετίας. Παρόλα αυτά διαπιστώνει πως τα παιδιά μιλούν πιο ανοιχτά για ζητήματα που τους δυσκολεύουν, ενώ προτείνει τρόπους για να κερδηθεί η εμπιστοσύνη τους.
Για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν παιδιά, ιδιαίτερα τα πιο δύσκολα, που έρχονται στη δημοσιότητα υποστηρίζει ότι «αν και εξυπηρετεί την ευαισθητοποίηση, εμπεριέχει τον κίνδυνο της υπερβολικής εξοικείωσης και τελικά, ενδεχομένως, μέσα από αυτή της υποτίμησης των προβλημάτων. Επομένως είναι απαραίτητο να υπάρξει μια πιο ισορροπημένη και με διάκριση δημοσιοποίηση, που θα επιτρέπει την αφομοίωση της πληροφορίας, κρατώντας τη και στις σωστές της διαστάσεις».
Η Ελένη Δεληνικοπούλου, πτυχιούχος της Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ, που σήμερα ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη υπήρξε τέως επιστημονικός συνεργάτης Παιδοψυχιατρικής Υπηρεσίας Γ’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής κλινικής Ν. ΑΧΕΠΑ, συνεργάτης Παιδοογκολογικού τμήματος Β’ Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής κλινικής Ν.ΑΧΕΠΑ, σε συνεργασία με το σύλλογο Στοργή, συνεργάτης Κέντρου Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας των Παιδικών Χωριών SOS.

Τα προβλήματα που αφορούν στην παιδική ηλικία βρίσκονται σε έξαρση τα τελευταία χρόνια ή γνωρίζουν μεγαλύτερη δημοσιότητα απ’ ό,τι στο παρελθόν;

Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε κατά πόσο υπάρχει έξαρση προβλημάτων ψυχικής υγείας στα παιδιά και, κυρίως, σε τι βαθμό συγκριτικά με το παρελθόν. Και άραγε ποια περιοχή του παρελθόντος θα χρησιμοποιήσουμε σαν μέτρο σύγκρισης, αλλά και κατά πόσο, η όποια διαφοροποίηση, αφορά ποιοτικά και όχι τόσο ποσοτικά χαρακτηριστικά.
Είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι έχει αυξηθεί η συχνότητα εντοπισμού των δυσκολιών που αφορούν τον ψυχισμό των παιδιών. Αυτό μπορούμε να το αποδώσουμε στην όλο και αυξανόμενη ευαισθητοποίηση στο συγκεκριμένο πεδίο, σε συνδυασμό με την υποχώρηση του στιγματισμού των ψυχικά πασχόντων.
Η διευκόλυνση της πρόσβασης σε διαγνωστικές/ θεραπευτικές διαδικασίες και θεσμούς διαχείρισης, επίσης ενθαρρύνει την απόφαση προσέγγισης ειδικών Ψυχικής Υγείας.
Εδώ θα πρέπει να συνυπολογιστεί και η συμβολή μιας, κλινικά διαπιστωμένης, αύξησης δυσκολιών σε σχέση με την άσκηση της γονεϊκότητας, φαινόμενο που, μέσα από την αβεβαιότητα που συνεπάγεται, αφενός συνιστά αιτία προβλημάτων, αφετέρου ενισχύει την ανάγκη των γονέων για αναζήτηση βοήθειας.
Τέλος, δεν είναι δυνατό να παραβλέψει κανείς τη συμβολή της Covid στην παρατηρούμενη έξαρση της τελευταίας διετίας, καθώς, όχι μόνο προκάλεσε, αλλά και ανέδειξε σοβαρά ζητήματα στο πλαίσιο των σχέσεων και του ψυχισμού γενικότερα.
Η δημοσιότητα, αν και εξυπηρετεί την ευαισθητοποίηση, με ό,τι θετικό αυτό συνεπάγεται, εμπεριέχει τον κίνδυνο της υπερβολικής εξοικείωσης και τελικά, ενδεχομένως, μέσα από αυτή της υποτίμησης των προβλημάτων. Επομένως είναι απαραίτητο να υπάρξει μια πιο ισορροπημένη και με διάκριση δημοσιοποίηση, που θα επιτρέπει την αφομοίωση της πληροφορίας, κρατώντας τη και στις σωστές της διαστάσεις.

Ποια κυρίως προβλήματά τους εκμυστηρεύονται τα παιδιά ή οι οικογένειές τους γι αυτά;
Τα παιδιά εκμυστηρεύονται με μεγαλύτερη ευκολία ζητήματα που δυσκολεύουν την καθημερινότητά τους. Αυτά συνδέονται συχνότερα με το πλαίσιο των σχέσεών τους με συνομήλικους ή την οικογένεια. Επίσης, ζητήματα που εντοπίζονται στο φάσμα των αγχωδών διαταραχών (κοινωνικό άγχος, άγχος απόδοσης, προσβολές πανικού) ή το καταθλιπτικό φάσμα αποτελούν συχνή αιτία προσέλευσης.
Οι δυσκολίες των παιδιών σχετίζονται στενά με την ηλικία στην οποία βρίσκονται. Οι έφηβοι, για παράδειγμα, προσέρχονται συχνά με προβληματισμούς που συνδέονται με τη διαμόρφωση ταυτότητας , ζητήματα αποδοχής από το περιβάλλον ή τις προβολές που προσπαθούν να κάνουν ως προς το μέλλον τους.
Οι γονείς προσέρχονται συνηθέστερα με αιτήματα που σχετίζονται με τη συμπεριφορά, τη διάθεση, τη σχολική απόδοση και δυσκολίες αναπτυξιακού τύπου (στις μικρότερες ηλικίες). Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής επίσης αποτελούν συχνή αιτία προσέλευσης.

Με ποιους τρόπους κερδίζεται η εμπιστοσύνη τους ώστε να μιλήσουν πιο ανοιχτά; Πώς θα εξομολογηθούν δύσκολες καταστάσεις, όταν επιλέγουν να σιωπούν;
Στο θεραπευτικό πλαίσιο η εμπιστοσύνη διευκολύνεται από την ουδετερότητα (απουσία συναισθηματικής ή άλλης προσωπικής έκφρασης του θεραπευτή, απουσία επίκρισης), τη σταθερότητα του πλαισίου, το σεβασμό στην ανθεκτικότητα του παιδιού και τον χρόνο που ζητά και φυσικά, την αυστηρή τήρηση του απόρρητου.
Στις περιπτώσεις που υπάρχει δυσκολία να μιλήσουν για επώδυνες καταστάσεις, έχει σημασία να γίνει σεβαστή η ανάγκη του παιδιού να προχωρήσει με τον ρυθμό και τον χρόνο που του ταιριάζει και μπορεί να αντέξει.
Σε περιπτώσεις που τίθενται δυσκολίες διαγνωστικού τύπου η χρήση της ζωγραφικής ή του παιχνιδιού, τουλάχιστον στις πιο μικρές ηλικίες ή και προβλητικών τεστ μπορεί να δώσει πληροφορίες που βοηθούν στο να ξεκαθαριστεί η εικόνα.
Στο οικογενειακό πλαίσιο η εμπιστοσύνη προκύπτει σε απόλυτη συνάρτηση με την ποιότητα των σχέσεων που έχει επιτευχθεί. Μια απορροφητική στάση ακρόασης και κατανόησης, χωρίς παραινετικές, πόσο μάλλον επικριτικές προεκτάσεις, μπορεί να είναι πολύ βοηθητική, ιδιαίτερα σε μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους.
Είναι καλό να έχουμε κατά νου ότι η εξωστρέφεια και η ανάγκη για επικοινωνία συνιστά ιδιοσυστασιακό χαρακτηριστικό που, φυσιολογικά, ποικίλει και είναι βοηθητικό αυτό να λαμβάνεται υπόψη και να γίνεται σεβαστό.
Μπορεί να θεωρηθεί δικαιολογημένη η ανησυχία του περιβάλλοντος, όταν διαπιστώνεται αλλαγή στη διάθεση, τις συνήθειες, τη γενικότερη συμπεριφορά ενός παιδιού, που μάλιστα δεν είναι δυνατό να εξηγηθεί στο πλαίσιο της τρέχουσας καθημερινότητας και διαρκεί περισσότερο από τη συνήθη συναισθηματική διακύμανση.

Πόσο σοβαρός έχει γίνει ο εθισμός στο διαδίκτυο; Πόσο επικίνδυνος είναι; Τι θα συμβουλεύατε σχετικά;
Οι κίνδυνοι που εγκυμονεί το διαδίκτυο, ακόμη και χωρίς να συντρέχει εθισμός, συζητιούνται εκτενώς, στα ΜΜΕ, στα σχολεία, στις οικογένειες, και κατά συνέπεια, ίσως δεν είναι τόσο απαραίτητη μια επιπλέον αναφορά τους. Ωστόσο το διαδίκτυο έχει έρθει για να μείνει και χρειάζεται να υπάρξει ο κατάλληλος τρόπος διαχείρισης, που διαφέρει ανάλογα με την ηλικία. Πολύ επιγραμματικά μπορούν να επισημανθούν τα παρακάτω:
Στη βρεφική και νηπιακή ηλικία μπορούμε να θεωρήσουμε καταχρηστική την οποιαδήποτε σχέση με το διαδίκτυο.
Στα παιδιά, κατά προτίμηση, μετά την ηλικία των 5- 6 ετών, ο χρόνος επιβλεπόμενης χρήσης μπορεί να αυξάνεται προοδευτικά, ακολουθώντας τις ανάγκες μάθησης, επικοινωνίας, ψυχαγωγίας που προκύπτουν, αλλά με σαφή οριοθέτηση ως προς τη διάρκεια και σε συνδυασμό με ενημέρωση ως προς την ορθή χρήση, η οποία θα εμπλουτίζεται ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Είναι προτιμότερο η οριοθέτηση της διάρκειας χρήσης να μη συνδέεται με την ολοκλήρωση των σχολικών καθηκόντων, αλλά να ορίζεται ως κάτι ανεξάρτητο που υπόκειται στους κανόνες ορθής χρήσης.
Καταλήγοντας στους εφήβους, είναι βοηθητικό να έχουμε στο νου μας ότι η χρήση του διαδικτύου καλύπτει μεγάλη γκάμα ενδιαφερόντων και αναγκών, από την επικοινωνία, ώς την αναζήτηση μουσικής, ταινιών, γνώσης. Είναι επομένως αναμενόμενο ο χρόνος χρήσης να αυξάνεται ανάλογα. Εν γνώσει και με την έγκρισή τους, καλό είναι να διατηρείται η δυνατότητα ελέγχου από τους γονείς και σε συμφωνία, να ορίζεται ένα χρονικό όριο στη χρήση, ώστε να διασφαλίζεται η διά ζώσης επικοινωνία και να προστατεύεται η δυνατότητα για διεύρυνση των ενδιαφερόντων και των δραστηριοτήτων.
Προφανώς, όπως ισχύει για όλες τις καταστάσεις που αφορούν ζητήματα ψυχικής υγείας, η διαχείριση καλό είναι να εξατομικεύεται. Τα προαναφερθέντα, ωστόσο, μπορούν να λειτουργήσουν σαν ένα είδος αφετηρίας στην προσπάθεια για μια εξατομικευμένη προσέγγιση.

Από την κυβέρνηση προωθείται εθνικό σχέδιο δράσης για την προστασία παιδιών από σεξουαλική εκμετάλλευση. Πόσο εύκολο είναι να εφαρμοστεί όταν χρειάζεται να συνεργαστούν πολλά υπουργεία μαζί;
Η δυσκολία του εγχειρήματος ίσως ξεφεύγει της δικής μου αρμοδιότητας ως προς την αξιολόγησή της. Ωστόσο, γενικότερα σε ό,τι αφορά μέτρα που θεσμοθετούνται για την υποστήριξη και την προστασία των παιδιών, η συμμετοχή των ειδικών μπορεί να είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική και βοηθητική σε επίπεδο τόσο κατανόησης όσο και οργάνωσης των υπό διαμόρφωση θεσμών. Η Παιδοψυχιατρική Εταιρεία Ελλάδας θα μπορούσε να είναι πολύτιμος και αξιόπιστος σύμμαχος.

Πόσο κρίσιμη είναι εδώ η ενίσχυση του ρόλου των ψυχολόγων και των κοινωνικών λειτουργών;
Ο ρόλος των ψυχολόγων και των κοινωνικών λειτουργών θα μπορούσε να είναι πολύ βοηθητικός στην πρώτη γραμμή εντοπισμού δυσκολιών, τόσο σε σχολεία όσο και σε διαγνωστικές/υποστηρικτικές δομές. Ωστόσο, η εμπειρία και η εκπαίδευσή τους στη διάγνωση και διαχείριση δυσκολιών που εμφανίζονται στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι απαραίτητο να αξιολογείται και να ενισχύεται. Ως προσωπικό προβληματισμό, θα ήθελα να επισημάνω επίσης την αλλαγή κάθε σχολική χρονιά της ομάδας των ειδικών, γεγονός που δυσκολεύει όχι μόνο την εξοικείωση και εδραίωση εμπειρίας, αλλά και τη διατήρηση συνέχειας στη φροντίδα και τη γενικότερη παρέμβαση στο εκάστοτε σχολικό πλαίσιο, που δυσχεραίνουν, όπως είναι αναμενόμενο, την εγκατάσταση εμπιστοσύνης προς το θεσμό.

Ποιος ο ρόλος του σχολείου στην προστασία των παιδιών που βιώνουν τη βία;
Το σχολείο θα μπορούσε -θα τολμούσα να πω, θα όφειλε- να έχει κεντρικό ρόλο στην προστασία των παιδιών που βιώνουν βία. Αφενός μέσα από την παιδαγωγική/ Εκπαιδευτική διαδικασία, αφετέρου μέσα από στοχευμένες παρεμβάσεις/δράσεις μπορεί να αποτελέσει το χώρο όπου ο σεβασμός μεταξύ των ανθρώπων και η με κατάλληλους τρόπους, έκφραση συναισθημάτων και απόψεων, μπορούν να εμπνευστούν και να αναδειχτούν ως αξίες σταθερά αδιαπραγμάτευτες.