Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Πολύ συζήτηση γίνεται το τελευταίο διάστημα για την εξ αποστάσεως εκπαίδευση (e-learning), αλλά και για άλλες μορφές εργασίας από απόσταση (τηλεργασία). Όλα γίνονται πια εξ αποστάσεως, πυροδοτώντας μια συζήτηση για τις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά και για το κόστος και την παραγωγικότητα. Επίσης, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, φαίνεται ότι ήρθε για να μείνει. Πέρα από τα πλεονεκτήματα μιας τέτοιας διαδικασίας μάθησης, πολλοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ότι οι ώρες που κάποιος/α θα εργάζεται ή θα επιμορφώνεται θα πραγματοποιείται σε βάρος της ιδιωτικής ζωής, πολλές φορές έναντι της ποιότητας, με μόνο στόχο ποσοτικούς δείκτες και τη μείωση του κόστους. Επίσης, κάποιοι άλλοι ισχυρισμοί επικεντρώνονται σε σχέση με την ισότιμη πρόσβαση στην πληροφορία και τη μάθηση, καθώς επίσης και στο κατά πόσο όλοι έχουν αξιόπιστο εξοπλισμό και φθηνό ιντερνέτ. Προβληματισμοί επίσης υπάρχουν και σε σχέση με την εκπαίδευση που υπήρχε ή παρέχεται πριν και μετά την απότομη μετάβαση σε περιβάλλοντα εξ αποστάσεως μάθησης και εργασίας λόγω της πανδημίας (covid-19).
Η αλήθεια είναι ότι όταν η εξ αποστάσεως εκπαίδευση ξεκίνησε το Μάρτιο του 2020 στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, αντιμετωπίστηκε από τους εκπαιδευτικούς ως μια πρόκληση και μια αναγκαιότητα με τελικό σκοπό να βρεθεί τρόπος επικοινωνίας με το κλειστό σχολείο. Επίσης στόχος ήταν και η επικοινωνία με τους/τις μαθητές/τριες. Έτσι ξαφνικά πολλοί εκπαιδευτικοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με όρους όπως: Σύγχρονη και ασύγχρονη τηλεκπαίδευση, πλατφόρμες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης (e-class, e-me, webex) και ψηφιακά μαθησιακά αντικείμενα. Κατά γενική ομολογία όλη αυτή η έκτακτη κατάσταση λειτούργησε σαν έναν γιγάντιο εγχείρημα ανορθόδοξης επιμόρφωσης στις νέες τεχνολογίες, ενώ παράλληλα δημιούργησε μεγάλες κοινότητες μάθησης. Οι εκπαιδευτικοί σ’ αυτές τις ειδικές ανάγκες επιστράτευσαν βίντεο μαθήματα και βοηθήματα (tutorials) για την εκμάθηση διαδικτυακών λογισμικών. Αντίστοιχα όμως καταγράφηκαν και τα προβλήματα παλαιότερων ετών όπου δεν είχαμε επενδύσει στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Βρεθήκαμε έτσι με ένα πεπαλαιωμένο εξοπλισμό (υλικό και λογισμικό) και ένα ανίσχυρο δίκτυο (Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο), που δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει ξαφνικά σε χιλιάδες αιτήματα για πρόσβαση. Σταδιακά κάποια από τα προβλήματα ξεπεράστηκαν, ωστόσο αυτό το μεγάλο τεστ, άφησε πίσω του μια προίκα τεχνογνωσίας στους εκπαιδευτικούς αλλά και προσδοκίες για νέο εξοπλισμό, επιμόρφωση και δημιουργία νέων ψηφιακών μαθησιακών πόρων.
Η δημόσια εκπαίδευση στις ημέρες μας αναμετριέται μεταξύ ανάγκης της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και αντίστοιχα μεγάλων επενδύσεων που δεν φαίνεται ότι μπορεί εύκολα να συνδεθούν με αντίστοιχες χρηματοδοτήσεις. Οι αλλαγές χρειάζονται χρήματα, βούληση και χρόνο για να αποδώσουν. Το ίδιο συμβαίνει και στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση.
Στον χώρο του πολιτισμού επίσης παρατηρήσαμε διαδικτυακές συναυλίες, ομαδικά βίντεο μουσικών, εξ αποστάσεως σεμινάρια και εξ αποστάσεως μουσικές παραγωγές. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση θα μπορούσε ωστόσο να έχει μεγαλύτερη εφαρμογή και στον χώρο του πολιτισμού. Μια καλή πρακτική στην περιοχή μας που ξεκίνησε το 2018 (αρκετά προφητικά) πραγματοποιήθηκε από την Ακαδημία Λαϊκού Πολιτισμού & Τοπικής Ιστορίας του φορέα πολιτισμού της Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος. Σ’ αυτή την προσπάθεια συμμετείχαν μέλη ΔΕΠ αρκετών ελληνικών πανεπιστημίων καθώς και δύο πανεπιστήμια (Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και Πανεπιστήμιο Αιγαίου).
Κύρια χαρακτηριστικά αυτής της προσέγγισης, ήταν η δημιουργία εξ αποστάσεως προγραμμάτων για τον λαϊκό πολιτισμό, την εθνογραφία και την ιστορία. Επίσης σκοπός ήταν η δυνατότητα της δωρεάν παρακολούθησης και η μη ύπαρξη περιορισμών και ειδικών προϋποθέσεων για τη συμμετοχή των ενδιαφερομένων. Οι τρόποι τηλεκπαίδευσης που ακολουθηθήκαν στα προγράμματα που αναπτύχθηκαν κατά περίπτωση ήταν: α) η ασύγχρονη τηλεκπαίδευση, β) η σύγχρονη τηλεκπαίδευση, και γ) συνδυασμός δηλαδή το μικτό μοντέλο μάθησης (blended). Έτσι σταδιακά αναπτύχθηκαν Μαζικά Διαδικτυακά Μαθήματα (MOOC) (http://learn.cultureacademy.gr) στις θεματικές ενότητες της λαογραφίας, της εθνογραφίας και της ιστορίας. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό του φορέα το πρώτο πρόγραμμα που προσφέρθηκε ήταν το πρόγραμμα «Εισαγωγή στην Επιστήμη του Λαϊκού Πολιτισμού», το οποίο ξεκίνησε το εαρινό εξάμηνο του 2017-18 και ολοκληρώνεται το χειμερινό εξάμηνο 2020-21 συνολικής διάρκειας τρία έτη (έξι εξάμηνα). Ένα από τα επόμενα προγράμματα που σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν παράλληλα με το πρόγραμμα για τη λαογραφία ήταν το πρόγραμμα «Πηλιορείτες Εν Αιγύπτω: Αρχειακή Εθνογραφία με την οπτική των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου» ετήσιας διάρκειας που ξεκίνησε το χειμερινό εξάμηνο (2018-19) και ολοκληρώθηκε το εαρινό εξάμηνο (2018-19). Το εν λόγω πρόγραμμα στο πρώτο εξάμηνο ασχολήθηκε με ζητήματα αρχειακής εθνογραφίας, ενώ στο δεύτερο εξάμηνο περιλάμβανε εργαστήρια δια ζώσης με θέμα την ψηφιακή αφήγηση με βάση αρχειακό υλικό. Το τρίτο πρόγραμμα (δια ζώσης στο μεγαλύτερο του μέρος αλλά και με τη χρήση εξ αποστάσεως εργαλείων) ξεκίνησε και αυτό παράλληλα με τα άλλα δύο προγράμματα και αφορούσε μεθοδολογικά ζητήματα συγγραφής της ιστορίας και φέρει τον τίτλο «Κάτω από το χαλί της ιστορίας: Πώς γράφεται και πώς κρίνεται ένα ιστορικό έργο». Το τελευταίο πρόγραμμα της e-learning ακαδημίας ήταν το πρόγραμμα «Τοπική Ιστορία με ψηφιακά μέσα» διάρκειας δύο εξαμήνων.
Μια άλλη επίσης σημαντική προσπάθεια είναι αυτή που πραγματοποιείται από τον Δήμο Λάρισας με τίτλο «η πόλη μου μαθαίνει» με προγράμματα δια ζώσης και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Στη διάρκεια δε της πανδημίας επιστρατεύθηκε το διαδίκτυο για συζητήσεις, εκπαίδευση και επιμορφωτικές δράσεις. Η δράση αυτή βραβεύτηκε από το Παγκόσμιο Βραβείο του Ινστιτούτου Διά Βίου Μάθησης της UNESCO αλλά και το φετινό βραβείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Η προσπάθεια του Δήμου Λάρισας, φέρνει στο προσκήνιο τον ρόλο της αυτοδιοίκησης σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες και την εξ αποστάσεως εκπαίδευση και τηλεργασία.
Η ανάγκη συνεπώς της εκπαίδευσης και της επιμόρφωσης για ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων που δεν έχουν τη δυνατότητα να μετακινηθούν αλλά και να πληρώσουν είναι τα εξ αποστάσεως εκπαιδευτικά προγράμματα που μπορούν να παρέχουν διάφοροι φορείς. Έτσι τα «Μαζικά Ανοικτά Διαδικτυακά Μαθήματα (Massive Open Online Courses, MOOCs)» τα οποία αναφέρονται στη χωρίς περιορισμούς μέσω του διαδικτύου πρόσβαση σε ψηφιακό εκπαιδευτικό περιεχόμενο που είναι οργανωμένο ως αυτοτελές μάθημα αποτελεί μια λύση και μια ανάγκη επιτακτική. Η ιδέα αυτή υλοποιείται ήδη σε όλο τον κόσμο και σιγά-σιγά και την Ελλάδα. Η βασική φιλοσοφία που διέπει τον σχεδιασμό των προγραμμάτων που προσφέρονται εξ αποστάσεως έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: α) Δωρεάν παρακολούθηση, β) Μαζική συμμετοχή (Ελλάδα και άλλες χώρες), γ) Χωρίς ειδικές προϋποθέσεις και περιορισμούς, δ) Δεύτερη ευκαιρία σε ενηλίκους, ε) Εκδημοκρατισμός, στ) Δομημένα σε ακαδημαϊκά εξάμηνα και δεκαπενθήμερα, ζ) Ασύγχρονη τηλεκπαίδευση σε συνδυασμό με εθελοντικές σύγχρονες ή δια ζώσης συνεδρίες.
Ωστόσο από τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα ήθελα να μείνω στον εκδημοκρατισμό. Η έννοια της ανοικτής εκπαίδευσης, συνδέεται άρρηκτα με τον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας, που θα πρέπει να στηρίζει το δικαίωμα των ανθρώπων να αναπτύσσονται στο πλαίσιο της δια βίου εκπαίδευσης, ενώ δουλεύουν, καθιστώντας έτσι τον κόσμο στον οποίο ζουν περισσότερο διαφανή και δίκαιο. Μέσω αυτών των προγραμμάτων, δίνεται σε κάποιο βαθμό η δυνατότητα σε οποιοδήποτε πολίτη, άνδρα ή γυναίκα να έρθει σε επαφή με εκπαιδευτικές ενότητες που πιθανά θα τον/την βοηθήσουν να ανταπεξέλθει καλύτερα στον χώρο εργασίας του/της (επαγγελματικές ανάγκες). Επίσης, μπορεί η συμμετοχή κάθε πολίτη σε τέτοιου είδους προγράμματα να καλύψει προσωπικές ανάγκες ή προσωπικό ενδιαφέρον, στο πλαίσιο της δια βίου εκπαίδευσης.
Στην Ελλάδα πριν λίγες μέρες το υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων ανακοίνωσε την υλοποίηση ενός τέτοιου μαζικού ανοικτού διαδικτυακού μαθήματος. Είναι το 1ο MOOC που προσφέρεται μέσω της πλατφόρμας mooc.edu.gr με τίτλο:
«Μαθαίνουμε Ψηφιακά, Διδάσκουμε Ψηφιακά» που αφορά στην παιδαγωγική αξιοποίηση της τεχνολογίας για την ανάπτυξη δεξιοτήτων μάθησης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Ας ελπίσουμε και ας παλέψουμε όλοι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση και εργασία να γίνει ένα εργαλείο από το οποίο μπορεί να κερδίσει σε μεγάλο βαθμό ο πολίτης και η κοινωνία συνολικά.
* Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., μέλος Σ.Ε.Π. στο Ε.Α.Π. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.