Με ένα εκπληκτικό βιβλίο για παιδιά και όχι μόνο με τίτλο «Μικρασιατική Καταστροφή (1922)» από την Αρτέον Εκδοτική έρχεται η Δέσποινα Δαμιανού να μιλήσει με λόγο λιτό και κατανοητό για το ιστορικό γεγονός, που περιβάλλεται από πολλά παράπλευρα στοιχεία: Πολιτικά, στρατιωτικά, κοινωνικά, γεωγραφικά, εθνογραφικά, λαογραφικά. Έχοντας το επιστημονικό υπόβαθρο να ανταποκριθεί σε ένα τέτοιο πόνημα η κ. Δαμιανού μάς δίνει ένα πλήρες βιβλίο, που αξίζει να υπάρχει στις βιβλιοθήκες μας. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, μιλήσαμε για όσα την προέτρεψαν να το γράψει, αλλά και για εκφάνσεις της ζωής της από την καθημερινότητά της.
Η Δέσποινα Δαμιανού γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος του Τμ. Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Παν. Αθηνών και του Τμ. Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ίδιου Πανεπιστημίου. Είναι διδάκτορας Λαογραφίας του Παν. Ιωαννίνων. Δίδαξε φιλολογικά μαθήματα στη Μέση Εκπαίδευση και Λαογραφία μετά την εκλογή της ως επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία στο Δημοκρίτειο Παν. Θράκης. Επίσης, ως πανεπιστημιακός έχει διδάξει με το πρόγραμμα Erasmus στο Παρίσι (Institut National des Langues et Civilizations Orientales-INALCO), στο Μπορντώ (Université Bordeaux-3) και στο Παν. Κύπρου. Ασχολείται με τη μελέτη και την έρευνα του λαϊκού παραμυθιού, την αφήγηση, τον λαϊκό υλικό πολιτισμό, την παραδοσιακή τεχνολογία, καθώς επίσης και με την έρευνα του μικρασιατικού ελληνισμού. Έχει κάνει επιτόπια εθνογραφική έρευνα στη Χίο, τα Κύθηρα, τη Θράκη και τη Ν. Μάκρη Αττικής.
Στο συγγραφικό της έργο περιλαμβάνονται τα βιβλία: Τα παραμύθια της Χίου (Ομήρειο Πολιτιστικό Κέντρο Χίου 1994), Λαϊκή Φιλολογία (Συλλογικό, Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο 2002), Λαϊκές αφηγήσεις, Μύθοι και παραμύθια των Κυθήρων: Φαντασιακή δημιουργία και πραγματικότητα (Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών 2005), Ιστορίες που δεν τελειώνουν ποτέ… Κειμενικές και εικονογραφικές διασκευές για παιδιά (Συλλογικό, Παπαδόπουλος 2011), Κύθηρα: Οδηγός για παιδιά (Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών 2015). Έχει πάρει μέρος σε αρκετά συνέδρια και πολλά άρθρα της έχουν δημοσιευθεί σε περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και συλλογικούς τόμους. Είναι πρόεδρος του Μικρασιατικού Συλλόγου Μακρηνών-Λιβισιανών Ν. Μάκρης Αττικής.
Συνέντευξη
Αργυρώ Μουντάκη
Κυρία Δαμιανού η ενασχόλησή σας με το λαϊκό παραμύθι και τον λαϊκό πολιτισμό πώς προέκυψε;
Η επαφή μου με τον λαϊκό πολιτισμό είναι αρκετά παλιά, όταν φοιτήτρια ακόμη με προσείλκυε η «λαϊκή» τέχνη, οι παραδοσιακοί οικισμοί κι η αρχιτεκτονική τους, η μουσική κ.ά., χωρίς να σημαίνει ότι ήμουν κολλημένη μ’ αυτά. Απλώς ήταν η εποχή που τα ανακάλυπτα. Αποφασιστικής σημασίας, όμως, ήταν η συνάντησή μου με τον καθηγητή μου Μιχαήλ Μερακλή, χάρη στον οποίο στράφηκα στη μελέτη του λαϊκού παραμυθιού. Όταν άρχισα την έρευνά μου για το λαϊκό παραμύθι, σχεδόν αρχές του 1980, το θέμα ήταν σχεδόν άγνωστο ερευνητικά στην Ελλάδα και ο Μιχ. Μερακλής μού πρότεινε να το προσεγγίσω δοκιμαστικά. Το αποτέλεσμα ήταν να ασχοληθώ σοβαρά μέσα από τη διατριβή μου και από τότε να συνεχίσω μέχρι σήμερα.
Μέσα από αυτή τη μελέτη, που είχε επιστημονικό πλαίσιο, σε ποια μονοπάτια οδηγηθήκατε;
Φυσικά στα μονοπάτια των παραμυθιών, όπου όλα ή σχεδόν όλα έχουν θιγεί.
Ποια είναι η συγκλονιστικότερη εμπειρία σας από αυτή την πορεία ώς τώρα;
Δεν ξεχνώ ποτέ τους ανθρώπους που συνάντησα ως πληροφορητές και ως ακροατές στη διάρκεια της έρευνας και καταγραφής παραμυθιών που έκανα στα Κύθηρα και στη Χίο. Οι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι είναι πολύ συχνά αυθόρμητοι και καθαροί. Σε μια από αυτές τις καταγραφές σ’ ένα χωριό της βόρειας Χίου, το άγιο Γάλας, έψαξα να βρω ανθρώπους που ήξεραν παραμύθια και άλλες λαϊκές αφηγήσεις. Στη διάρκεια μιας αφήγησης δεν θα ξεχάσω έναν ντόπιο άντρα γύρω στα εξήντα που άκουγε, όπως κι εμείς, προσηλωμένος τον αφηγητή και όταν ο αφηγητής έφτασε στο σημείο που μιλούσε για τα πάθη της βασιλοπούλας που την άφησαν μόνη της στο έρημο νησί τον άκουσα να λέει «τι λες βρε παιδί μου, κοίτα πράματα» και γυρίζω και τον βλέπω τα μάτια του είχαν υγρανθεί από τη συμπόνια του για την τύχη της βασιλοπούλας. Αυτά, η συναρπαστική προφορική αφήγηση και η συμμετοχή του ακροατηρίου είναι πράγματα που διάβαζα ότι είχαν καταγράψει πολύ πιο παλιά Έλληνες και ξένοι ερευνητές πεδίου των λαϊκών παραμυθιών, αλλά είχα την τύχη να το ζήσω κι εγώ. Να ζήσω μια ατμόσφαιρα αφήγησης όπου ο αφηγητής και το ακροατήριό του συναντώνται σε μια ατμόσφαιρα βαθιάς ικανοποίησης από την ιστορία και την πράξη της αφήγησης.
Το καινούργιο βιβλίο σας με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή για παιδιά το διάβασα και είναι εκπληκτικό. Μιλήστε μας γι’ αυτό το πόνημά σας.
Η Μικρά Ασία είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο της ζωής μου που περιέχει όχι μόνο διαβάσματα, αλλά και βιώματα. Το βιβλίο μου «Μικρασιατική Καταστροφή. Η μεγάλη εικόνα της μικρασιατικής μας περιπέτειας» των εκδόσεων Αρτέον προέκυψε από μια εσωτερική ανάγκη. Είμαι και από τις δύο πλευρές, του πατέρα και της μητέρας μου, μικρασιατικής καταγωγής κι αυτή η ταυτότητά μου διαμορφώθηκε μέσα από όλες τις φάσεις της ζωής μου μέχρι τώρα, ενώ δεν παύω να μελετάω μέχρι σήμερα και να συμπληρώνω τις γνώσεις μου για το συγκλονιστικό αυτό κεφάλαιο της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας. Ως εκπαιδευτικός επίσης ήθελα να γράψω κάτι που να μην είναι αποσπασματικό, ρίχνοντας φως σ’ ένα μόνο γεγονός από τα πολλά δραματικά που συνέβησαν τότε. Παρόλο που οι προσωπικές αναμνήσεις κ.λπ. έχουν την αξία τους και τη θέση τους στην κατανόηση των γεγονότων φωτίζοντάς τα από διαφορετικές πλευρές, προσωπικά ήθελα να γράψω κάτι που με τρόπο ευσύνοπτο θα έδινε τα γεγονότα και το πολιτικο-οικονομικό-κοινωνικό περιβάλλον της Ευρώπης και της οθωμανικής αυτοκρατορίας πριν και μετά το 1922. Η Σμύρνη και οι ελληνοχριστιανικές μικρασιατικές κοινότητες είχαν ένα σημαντικό ρόλο στην οθωμανική αυτοκρατορία τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο οποίος όμως ρόλος άλλαξε και υποβαθμίστηκε με την ανακατάταξη και την προώθηση των νέων οικονομικών συμφερόντων των ευρωπαϊκών δυνάμεων και κυρίως της Γερμανίας.
Πιστεύετε η ιστορία διδάσκεται και «μαθαίνεται» επαρκώς στο σχολείο;
Είναι λάθος να τα περιμένουμε όλα από το σχολείο. Το σχολείο σε μαθαίνει (ή πρέπει να σε μαθαίνει) όταν έρχεσαι σε επαφή με τα ιστορικά γεγονότα να σκέφτεσαι και να σου καλλιεργεί την ικανότητα να τα διερευνάς ώς έναν βαθμό, μέσα στο πλαίσιο του σχολικού χρόνου. Αν ο δάσκαλος στη διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης σου έχει μεταδώσει το ενδιαφέρον για τη μάθηση και την έρευνα, τότε έχει επιτύχει τον ρόλο του. Η ιστορία βιώνεται σε όλη μας τη ζωή, δεν αποτελεί απλώς μια παρένθεση που ταυτίζεται με τα σχολικά μας χρόνια. Η ζωή μας η ίδια είναι κομμάτι της Ιστορίας. Το παρόν επαναξιολογεί συνεχώς το παρελθόν και η απόσταση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος δεν είναι τόσο μεγάλη όσο φανταζόμαστε.
Η λογοτεχνία για παιδιά πόσο μπορεί να συμβάλει στην ιστορική γνώση και στη συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας; Η εθνική ταυτότητα νομίζετε είναι πλέον ζητούμενο στις μέρες μας;
Η ιστορική γνώση δεν ταυτίζεται με τη συνείδηση της εθνικής ταυτότητας. Ίσα-ίσα η ιστορική γνώση διευκρινίζει θέματα σχετικά με το τι κατά καιρούς θεωρείται εθνική ταυτότητα και πώς κατασκευάζεται. Από την άλλη δεν μπορεί κανείς να αγνοεί την πολιτική μορφή με την οποία έχουν κατά καιρούς υπάρξει οι εθνικές ομάδες. Στη μετανεωτερική εποχή μας όπου η έννοια του εθνικού κράτους έχει αμφισβητηθεί με πάρα πολλούς τρόπους, τόσο μέσα από θεωρίες, όσο και από την ίδια την πραγματικότητα, η έννοια εθνικό κράτος μοιάζει ουτοπική ή παρωχημένη. Προσωπικά, ωστόσο, θεωρώ ότι υπάρχει μόνιμα ανάγκη για ευρύτερες ομαδοποιήσεις με βάση τα κοινά στοιχεία που συνδέουν μικρότερες ομάδες με εθνικά ή άλλα χαρακτηριστικά. Οι μικρότερες ομάδες δεν μπορούν να υπάρξουν αυτόνομα σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, πολιτικό κ.λπ.), αλλά από την άλλη πρέπει να εξασφαλίζεται η δυνατότητα της διατήρησης της ταυτότητας και της έκφρασής τους.
Η λογοτεχνία για παιδιά μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην απόκτηση ιστορικής γνώσης και στη δημιουργία ιστορικής συνείδησης των παιδιών. Μέσα από τη λογοτεχνία τα παιδιά διαμορφώνουν την άποψη ότι η Ιστορία δεν είναι κάτι που μπορεί να αφηγηθεί μόνο ένας επιστήμονας ιστορικός, αλλά ότι έχει πολλά επίπεδα με πολλά υποκείμενα, τα οποία μπορούν να προσφέρουν τη δική τους αξιόπιστη (ή λιγότερο αξιόπιστη) κατάθεση. Όχι μόνο η λογοτεχνία, αλλά και ο κινηματογράφος και άλλα ψηφιακά μέσα μπορούν να ξυπνήσουν ή να συντηρήσουν το ενδιαφέρον για την Ιστορία.
Σκέφτεστε να συνεχίσετε τη συγγραφή με κάτι επίσης ιστορικό για παιδιά;
Δεν ξέρω ακόμη. Θα δούμε. Πρέπει να είναι κάτι ώριμο και πιεστικό να εκφραστεί για να πάρει τη μορφή ενός βιβλίου ή άλλου προϊόντος.
Να σας ρωτήσω και κάποια πράγματα για να σας γνωρίσουμε καλύτερα. Πώς χαλαρώνετε στην καθημερινότητά σας;
Κάνοντας βόλτες. Μου αρέσει πολύ να περπατάω στη γειτονιά μου, στα κομμάτια των πόλεων ή της πόλης μου της Αθήνας που διατηρούν την αύρα του παρελθόντος και εντάσσονται – τώρα πια – όσο το δυνατόν πιο ομαλά στο παρόν. Μου αρέσει πάρα πολύ επίσης το περπάτημα στη φύση και κάθε φορά που βρίσκομαι στη φύση μένω γοητευμένη από όλα όσα δεν έχουν υποστεί την κακή ανθρώπινη επέμβαση. Θεωρώ ότι είμαστε τυχεροί που ζούμε στη Γη, σ’ έναν πολύ όμορφο τόπο που πρέπει οπωσδήποτε να τον διατηρήσουμε όμορφο και βιώσιμο.
Το βιβλίο τι ρόλο παίζει στη ζωή σας; Τι προτιμάτε να διαβάζετε;
Το βιβλίο πραγματικά παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου. Διάβαζα από μικρή ό,τι βιβλίο μου έπεφτε στο χέρι, πολλά είδη, λογοτεχνία, ιστορία, εικονογραφημένα, ταξιδιωτικά, περιοδικά, ημερολόγια. Μου αρέσουν τα καλογραμμένα βιβλία σε όποιο είδος κι αν ανήκουν.
Τηλεόραση βλέπετε; Ειδήσεις;
Τηλεόραση βλέπω, όχι πολύ, αλλά τόσο όσο για να έχω μια άποψη για το πώς παρουσιάζονται κι απ’ αυτήν τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Είμαι σε άμεση επαφή με την τρέχουσα πραγματικότητα, αλλά όχι μόνο μέσα από την τηλεόραση. Κυρίως από άλλα μέσα.
Τι είδους μουσική σάς ευχαριστεί;
Θεωρώ ότι αυτό που λέμε «παραδοσιακή μουσική» ή η μουσική των λαών, εννοώντας τη μουσική που είναι δημιούργημα της ζωής της κοινότητας-ομάδας είναι ένα εξαιρετικό είδος, δυναμικό, που αφομοιώνει, μεταπλάθει και που αποτελεί, νομίζω, διαρκή πηγή τροφοδότησης άλλων μουσικών ειδών. Από την άλλη και η προσωπική δημιουργία όπως π.χ. των μεγάλων κλασικών ή των νεότερων μουσικών που παίρνει υλικό από διάφορες πηγές, αλλά φέρει τη σφραγίδα της προσωπικής ευαισθησίας και γνώσης μου αρέσει επίσης.
Αγαπημένο μέρος για διακοπές; Και τόπος που θα θέλατε να επισκεφθείτε και δεν το έχετε κάνει ώς τώρα;
Μου αρέσει να κάνω διακοπές όχι τεμπελιάζοντας ή χαλαρώνοντας, αλλά ως περιηγήτρια να ανακαλύπτω γειτονιές, φυσικά τοπία, πολιτισμούς. Είναι γεγονός ότι αισθάνομαι εύκολα οικειότητα με πολύ διαφορετικούς ανθρώπους και μου αρέσει να εντάσσομαι στο δικό τους περιβάλλον. Έτσι μπορώ να επισκεφτώ και να μείνω σε διάφορα μέρη για ένα διάστημα. Αυτό τον καιρό θα ήθελα να πάω στην Ισλανδία.