Της Αριάδνης Μαλαμίτση – Πούχνερ,
ομότιμης καθηγήτριας Παιδιατρικής – Νεογνολογίας,
Ιατρικής Σχολής, Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Την 11η Μαρτίου 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας με αρκετή καθυστέρηση, κήρυξε την τρέχουσα νόσο του κορωνοϊού (Covid-19) πανδημία. Μια από τις πιο γνωστές πανδημίες στην ανθρώπινη ιστορία είναι «ο λοιμός της Αθήνας» που έλαβε χώρα μεταξύ 430 και 426 π.Χ. Στην ξένη βιβλιογραφία ο λοιμός της Αθήνας φέρεται από δεκαετίες ως «Plague of Athens». Η λέξη «Plague» δεν είναι σωστή μετάφραση της αρχαιοελληνικής λέξης «Λοιμός», που σημαίνει σοβαρή μεταδοτική νόσος και όχι κατ’ ανάγκη «Βουβωνική Πανώλη», που είναι η κυριολεκτική μετάφραση της λέξης «Plague».
Το σκηνικό της τωρινής πανδημίας είναι η πόλη Wuhan στην Κεντρική Κίνα το έτος 2019 μ.Χ., ενώ της αρχαίας η Αθήνα το έτος 430 π.Χ. Οι πρωταγωνιστές της σημερινής πανδημίας είναι ο καθηγητής Ιολογίας στο Πανεπιστήμιο Fudan της Shanghai, Yong-Zhen Zhang (1964-), ο άνθρωπος, που με την ομάδα του πρώτος αλληλούχησε και δημοσίευσε το γονιδίωμα του υπεύθυνου για την Covid-19 ιού, ενώ για την αρχαία ο Αθηναίος ιστορικός, στρατηγός και συγγραφέας Θουκυδίδης (c. 460 – c. 400 π.Χ.), ο άνθρωπος, που στο μνημειώδες έργο του «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την πανδημία.
Λίγες περισσότερες πληροφορίες για τους δύο πρωταγωνιστές:
Ο Yong-Zhen Zhang παρέλαβε δείγματα ασθενών από το Κεντρικό Νοσοκομείο της Wuhan στις 3/1/2020 και ήδη, στις 2 π.μ. της 5/1/2020 είχε αλληλουχήσει το γονιδίωμα του υπεύθυνου ιού (SARS-CoV-2) και το είχε αναρτήσει στον ιστότοπο του US National Center for Biotechnology Information. Ειδοποίησε άμεσα τη Δημοτική Υγειονομική Αρχή της Shanghai, το Κεντρικό Νοσοκομείο της Wuhan και το κινεζικό υπουργείο Υγείας ότι πρόκειται για έναν αερογενώς μεταδιδόμενο ιό και ότι πρέπει να ληφθούν έκτακτα μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας. Η κινεζική κυβέρνηση απαγόρευσε τη δημοσίευση σχετικών πληροφοριών και η Υγειονομική Επιτροπή της Σαγκάης έκλεισε το εργαστήριο του Zhang, πιθανώς ως αντίποινα, από 12-24 Ιανουαρίου 2020. Στις 3/2/2020, η ανακάλυψη δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Nature» και τότε ο Zhang είπε: «Κανείς δεν μας άκουσε νωρίς, και αυτό είναι πραγματικά τραγικό».
Ο Θουκυδίδης θεωρείται ο πατέρας της «Επιστημονικής Ιστοριογραφίας», διότι ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε αυστηρά πρότυπα αμεροληψίας και απόδειξης στη συλλογή στοιχείων και ανάλυση του αιτίου και αποτελέσματος. Θεωρείται επίσης ο πατέρας του «Πολιτικού Ρεαλισμού», διότι πρώτος ερμήνευσε την πολιτική, που καθορίζεται από ψυχρή λογική ανάλογα με τις επικρατούσες περιστάσεις και ανάγκες δεδομένης στιγμής, με στόχο το ίδιον συμφέρον κρατών και το υλικό κέρδος, χωρίς ιδεολογικούς ή ηθικούς φραγμούς. Επιπλέον ο Θουκυδίδης είναι ο πρώτος που περιέγραψε και ερμήνευσε την ανθρώπινη συμπεριφορά σε περιπτώσεις κρίσεων, όπως πολέμους, πανδημίες, φυσικές καταστροφές. Τα κείμενά του μελετώνται ακόμη σε Πανεπιστήμια και ειδικά η «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» σε Στρατιωτικές Σχολές παγκοσμίως. Ο «Διάλογος της Μήλου» θεωρείται θεμελιώδες έργο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων και η εκδοχή του για τον «Επιτάφιο του Περικλή» κορυφαίο πολιτικό και λογοτεχνικό κείμενο.
Μελετώντας την αρχαία και την σύγχρονη πανδημία διαπιστώθηκαν 9 συγκρίσιμα χαρακτηριστικά, που θα εκτεθούν σε αντιπαράθεση:
1ο χαρακτηριστικό: Συνυπάρχουσες συνθήκες που περιλαμβάνουν: Ανταγωνισμούς υπερδυνάμεων, θεωρίες συνωμοσίας βιολογικού πολέμου, πολιτικά συστήματα και πληθυσμιακό συνωστισμό
Από το 2018 μαίνεται ένας σκληρός εμπορικός πόλεμος μεταξύ των σημερινών υπερδυνάμεων ΗΠΑ και Κίνας, ενώ στην αρχαιότητα λάμβανε χώρα ένας εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των τότε υπερδυνάμεων, των πόλεων-κρατών Αθήνας και Σπάρτης. Και στις δύο περιπτώσεις αναπτύχθηκαν θεωρίες συνωμοσίας βιολογικού πολέμου: Έτσι, υψηλά ιστάμενοι Αμερικανοί πολιτικοί, περιλαμβανομένου του τέως Προέδρου Tραμπ ισχυρίζονταν ότι ο ιός «κατασκευάστηκε» στην Κίνα, ενώ στην αρχαία Αθήνα διαδιδόταν ότι οι Σπαρτιάτες εισβολείς στην Αττική δηλητηρίαζαν τα πηγάδια και δεξαμενές, που τροφοδοτούσαν με νερό την Αθήνα. Τα πολιτικά συστήματα της δημοκρατικής Αθήνας και της ολιγαρχικής Σπάρτης αντανακλώνται στα πολιτικά συστήματα των σημερινών υπερδυνάμεων. Τέλος, η Wuhan με τα περισσότερα από 11 εκατομμύρια κατοίκους είναι η πλέον πυκνοκατοικημένη πόλη της Κεντρικής Κίνας, ενώ η Αθήνα του 430 π.Χ. είχε 300.000 – 400.000 πολίτες και μετοίκους και έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό δούλων.
2ο χαρακτηριστικό: Προέλευση και εξάπλωση των ασθενειών
Η Covid-19 ξεκίνησε από την πόλη Wuhan της επαρχίας Hubei της Κεντρικής Κίνας, το 2019 μ.Χ. Πρόκειται για ζωονοσογόνο μεταφορά του υπεύθυνου SARS-CoV-2 από άγρια είδη, συμπεριλαμβανομένων νυχτερίδων, που πωλούνται για τροφή ή ως κατοικίδια στις λαϊκές αγορές της Wuhan. Επειδή, όμως, αρχικά η απομόνωση του ιού από άγρια είδη στο φυσικό τους περιβάλλον δεν είχε ακόμη τεκμηριωθεί, υποστηρίχθηκε από ομάδα πολιτικών η υπόθεση της εργαστηριακής διαρροής του ιού από το Wuhan Institute of Virology. Σε κάθε περίπτωση ο ιός εξαπλώθηκε ταχύτατα παγκοσμίως μέσω των αεροπορικών ταξιδιών.
Ο Λοιμός της Αθήνας προέρχεται από μια περιοχή που οριοθετείται σήμερα από την υποσαχάρια Αφρική, το Σουδάν και Κονγκό, μια περιοχή που στην αρχαιότητα ονομαζόταν συλλογικά «Αιθιοπία». Εξαπλώθηκε γρήγορα στη Λιβύη, Αίγυπτο, τη Μέση Ανατολή που αποτελούσε το βασίλειο της Περσίας, μέχρι τον Ινδό ποταμό, που χωρίζει σήμερα το Πακιστάν από την Ινδία. Επρόκειτο επομένως για μια πραγματική πανδημία. Στην Αθήνα έφθασε το 430 π.Χ., μέσω του Πειραιά, σταθμού πλοίων που μετέφεραν εμπορεύματα και μετανάστες από την υποσαχάρια Αφρική που επιζητούσαν εργασία στην Αθήνα ως γεωργοί ή υπηρέτες.
3ο χαρακτηριστικό: Προηγούμενα και ταυτόχρονα δυσμενή γεγονότα
Της Covid-19 προηγήθηκε μια παγκόσμια οικονομική κρίση, που ξεκίνησε το 2007/2008 και διήρκεσε για μερικές χώρες περισσότερο από μια δεκαετία. Είναι γνωστό ότι οι οικονομικές υφέσεις επηρεάζουν τη δημόσια υγεία, μέσω ανεργίας με συνέπεια μείωση εισοδήματος, περιορισμό τροφής, υποσιτισμό και νοσηρότητα λόγω περιορισμένης πρόσβασης σε δημόσιες υπηρεσίες υγείας (που ενδεχομένως κλείνουν λόγω έλλειψης πόρων), ιδιαίτερα για άπορες / χαμηλού εισοδήματος κοινωνικές ομάδες. Στα ταυτόχρονα δυσμενή γεγονότα συγκαταλέγεται το αυξημένο φορτίο του SARS-CoV-2 στα λύματα, που αποτελεί σημαντική παράμετρο για την επιτήρηση εξάπλωσης του ιού.
Στην πολιορκημένη Αθήνα του 430 π.Χ. κυριαρχούσε η πείνα (λιμός). Οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι είχαν εγκαταλείψει την ύπαιθρο για να βρουν καταφύγιο στην οχυρωμένη πόλη. Επιπλέον οι Σπαρτιάτες είχαν διακόψει την τροφοδοσία της πόλης από ξηράς. Είναι γνωστό, ότι υπό συνθήκες πείνας, συνωστισμού και κακής υγιεινής κάθε λοιμογόνος παράγοντας εξαπλώνεται ταχύτατα. Επιπλέον υπάρχουν μελέτες στη βιβλιογραφία που αναφέρονται στο υπερφορτωμένο (με λοιμογόνο παράγοντα) αποχετευτικό σύστημα της πόλης.
4ο χαρακτηριστικό: Διάρκεια και κύματα των πανδημιών
Η Covid-19 άρχισε στο τέλος Δεκεμβρίου 2019, ενώ ο Λοιμός της Αθήνας ξέσπασε αρχές Μαΐου του 430 π.Χ. Και οι δύο πανδημίες παρουσίασαν υφέσεις και εξάρσεις και η αρχαία διήρκεσε 4,5 χρόνια, ενώ είναι ακόμα άγνωστο πόσο θα διαρκέσει η Covid-19. Η τελευταία μέχρι τώρα έχει παρουσιάσει έξι κύματα, ενώ ο αρχαίος λοιμός παρουσίασε ένα δεύτερο κύμα το θέρος του 429 π.Χ. και ένα τρίτο το χειμώνα του 427 που διήρκεσε έως το χειμώνα του 426 π.Χ. Και οι δύο πανδημίες προσέβαλαν κάθε ηλικία, φύλο, εθνικότητα και κοινωνική ομάδα. Η Covid-19 μέχρι τώρα ευθύνεται για περισσότερους από 6,5 εκατομμύρια θανάτους διεθνώς, ενώ ο λοιμός αποδεκάτισε το 1/4 – 1/3 του πληθυσμού της Αθήνας.
5ο χαρακτηριστικό: Συμπτώματα των νόσων
Η Covid-19 μπορεί να είναι ασυμπτωματική ή με ήπια, μέτρια ή σοβαρά και θανατηφόρα συμπτώματα. Συχνότερα: Πυρετός, βήχας, κόπωση, απώλεια γεύσης ή οσμής. Λιγότερο συχνά: Πονόλαιμος, κεφαλαλγία, μυαλγίες, διάρροια, εξανθήματα ή αποχρωματισμός δακτύλων, ερυθρότητα οφθαλμών. Σοβαρά: Δύσπνοια, απώλεια ομιλίας, κινητικότητας, σύγχυση, καρδιακά συμπτώματα. Οι πάσχοντες μπορεί να αναρρώσουν πλήρως ή να συνεχίσουν να παρουσιάζουν συμπτώματα για μακρό χρονικό διάστημα (long covid syndrome). Η νόσος μεταδίδεται αερογενώς με μεγαλύτερα σταγονίδια ή μικρότερα αερολύματα.
Τα συμπτώματα του αρχαίου λοιμού περιγράφονται επιμελώς από τον Θουκυδίδη, που δεν ήταν ιατρός, αλλά θύμα της νόσου. Γράφει ότι αναφέρει σχολαστικά τα συμπτώματα, ώστε η νόσος να αναγνωριστεί, αν επανεμφανιζόταν στο μέλλον. Εν συντομία τα συμπτώματα ήταν: Πρώιμα: Πυρετός, ερυθρότητα οφθαλμών, ρινική καταρροή, φτέρνισμα, φαρυγγαλγία/βραχνάδα, δυσάρεστη αναπνοή. Στη συνέχεια: Έντονος βήχας, χολώδεις έμετοι, εξάνθημα στο πρόσωπο, κορμό και άκρα, έντονη εσωτερική θερμότητα, αϋπνία. Ακολουθούσε: Διάρροια, εξάντληση και θάνατος συνήθως την 7η-9η ημέρα. Άλλοι επιζώντες ανέρρωναν πλήρως, όπως ο ίδιος, άλλοι, όμως συχνά ανέπτυσσαν: Σπασμούς, γάγγραινα σώματος ή άκρων, απώλεια όρασης ή μνήμης. Δεν διευκρινίζει αν επρόκειτο για ζωονόσο ή για αερομεταδιδόμενη νόσο.
6ο χαρακτηριστικό: Λοιμογόνοι παράγοντες/νόσοι
Χάρη στον καθηγητή Zhang γνωρίζουμε ότι ο λοιμογόνος παράγοντας για την Covid-19 είναι ο ιός Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2). Αλλά για τον αρχαίο λοιμό ο λοιμογόνος παράγοντας παραμένει ένα μυστήριο. Πολλοί ιατροί προσπάθησαν να συσχετίσουν τα σημεία και συμπτώματα που περιγράφει ο Θουκυδίδης με διάφορες σημερινές νόσους. Όμως είναι αμφίβολο αν η συγκεκριμένη νόσος υπάρχει ακόμα μετά 25 αιώνες ή το γονιδίωμα του μικροοργανισμού έχει ενδεχομένως αλλάξει παρουσιάζοντας διαφορετικά συμπτώματα από ότι στο παρελθόν. Περισσότερες από 20 νόσοι έχουν συζητηθεί με πιθανότερες τις παρακάτω: Τύφος, ευλογιά, τυφοειδής πυρετός, ιλαρά, βουβωνική πανώλη, άνθραξ, οστρακιά, πυρετός της κοιλάδας Rift, γρίπη των πτηνών, Ebola, πυρετός Lassa, εργοτισμός, σύνδρομο τοξικού σοκ, φυματίωση. Πριν από 15 περίπου χρόνια μια ομάδα Ελλήνων επιστημόνων εξέτασε με τεχνικές μοριακής βιολογίας αρχαίο βακτηριδιακό DNA σε οδοντικό πολφό τριών δοντιών από τρεις διαφορετικούς σκελετούς θυμάτων του λοιμού του 430 π.Χ., θαμμένων μαζικά σε τάφο 150 ατόμων στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού στην Αθήνα. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για Salmonella enterica serovar Typhi. Άρα η νόσος ήταν τυφοειδής πυρετός, παρά τις διαφορές που παρουσιάζει σήμερα αυτή η νόσος από τα περιγραφόμενα του Θουκυδίδη. Η μελέτη αυτή, παρά το ότι γνώρισε τεράστια δημοσιότητα, αμφισβητήθηκε από άλλους επιστήμονες, ώστε ακόμα να μην έχει απολύτως τεκμηριωθεί ο αρχαίος λοιμογόνος παράγοντας.
7ο χαρακτηριστικό: Ψυχικές και ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις
Η Covid-19 είναι υπεύθυνη για υψηλά επίπεδα κατάθλιψης, πανικό, άγχος, φόβο, στρες, μοναξιά και απογοήτευση. Αλλά και για οικογενειακή βία, διαταραχές ύπνου, χρήση ψυχοδραστικών ουσιών, αύξηση της ενασχόλησης με τυχερά παιχνίδια, ενώ κάποιοι πολίτες αρνήθηκαν την ύπαρξη του ιού, έγιναν αντιεμβολιαστές, διαμαρτύρονταν με πορείες στους δρόμους, προκαλώντας προβλήματα στις αρχές και σύγχυση στο κοινό.
Εκπληκτικές ομοιότητες με τα παραπάνω παρουσιάζουν οι περιγραφές του Θουκυδίδη: Αυτό που κυριαρχούσε τότε στην Αθήνα ήταν φόβος, πανικός, απομόνωση και μοναξιά. Όμως κάποιοι άνθρωποι έγιναν αναρχικοί, αδιαφορούσαν για την καραντίνα, περιφρονούσαν την αστική εξουσία, παραβίαζαν νόμους και έθιμα, έχαναν την πίστη τους στους θεούς, έκαναν εφόδους σε σπίτια νεκρών, έκλεβαν νεκρικές πυρές, έδιναν αιματηρές μάχες για κατάληψη τάφων. Έτσι τα κοινωνικά ήθη διαβρώθηκαν και η Αθηναϊκή Δημοκρατία κατέρρευσε.
8ο χαρακτηριστικό: Επίπτωση στους ιατρούς/επαγγελματίες υγείας
Η Covid-19 προκάλεσε ακραίο σωματικό και συναισθηματικό στρες, ειδικά στους εργαζόμενους σε μονάδες εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ). Πολλοί εξουθενώθηκαν, άλλοι προσβλήθηκαν από τη νόσο και σημαντικός αριθμός έχασε τη ζωή του, κυρίως πριν αρχίσουν οι εμβολιασμοί. Οι περισσότεροι, όμως, ιατροί/επαγγελματίες υγείας παρέμειναν ανθεκτικοί, και συνέχισαν να φροντίζουν αλτρουιστικά τους ασθενείς τους.
Ο Θουκυδίδης περιγράφει ότι οι ιατροί επισκέπτονταν τους αρρώστους, επειδή ντρέπονταν να τους αφήσουν μόνους, έθεταν σε κίνδυνο την υγεία τους, πολλοί προσβάλλονταν από τη νόσο και έχαναν τη ζωή τους, ειδικά «αυτοί που θεωρούσαν τιμή τους να ενεργούν σωστά».
9ο χαρακτηριστικό: Αποτελεσματικότητα των lockdowns πόλεων
Από την άνοιξη έως και το καλοκαίρι του 2022 η κινεζική κυβέρνηση επέβαλλε αυστηρότατα lockdowns σε μεγάλες πόλεις, όπως Shanghai, Beijing, όταν εκεί επανεμφανίστηκαν κρούσματα κορωνοϊού. Απαγορεύτηκαν απολύτως οι μετακινήσεις στο πλαίσιο της πολιτικής/στρατηγικής της μηδενικής Covid-19 («Zero Covid» policy) που στόχευε τον περιορισμό μετάδοσης της νόσου σε γειτονιές περιοχές και άλλες πόλεις. Πρόσφατες επιστημονικές μελέτες καταγράφουν οφέλη αυτής της πολιτικής στον έλεγχο και διαχείριση της πανδημίας.
Όσον αφορά τον αρχαίο λοιμό, από την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.Χ., η Αθήνα, το επίνειό της Πειραιάς και η ενδιάμεση περιοχή είχαν διέξοδο μόνο προς τη θάλασσα. Από ξηράς περιβαλλόταν από ισχυρά και ψηλά τείχη, τα οποία απομόνωναν πλήρως την οχυρωμένη – με σύγχρονη ορολογία locked-down – περιοχή από την Αττική ύπαιθρο, στην οποία είχαν εισβάλει οι Σπαρτιάτες. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Σπαρτιάτες δεν προσβλήθηκαν από τη νόσο, ή τουλάχιστον δεν προσβλήθηκαν σε βαθμό άξιο λόγου. Ούτε όμως ο ίδιος, ούτε μετέπειτα πηγές ερμήνευσαν το γιατί. Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα των lockdowns στις κινεζικές πόλεις, θεωρούμε, ότι η απόφαση του Περικλή και του Δήμου για εγκλεισμό των Αθηναίων στην περιτειχισμένη πόλη εμπόδισε τη μετάδοση της νόσου στους Σπαρτιάτες.
Συμπέρασμα
Παρόλο που έχουν περάσει 25 αιώνες, τεκμηριώνονται συγκρίσιμα χαρακτηριστικά μεταξύ της τρέχουσας πανδημίας Covid-19 και του Λοιμού της Αθήνας. Φαίνεται ότι οι πανδημίες παρουσιάζουν διαχρονικά σημαντικές ομοιότητες, όσον αφορά την προέλευση, την εξέλιξη και τα αποτελέσματά τους, ενώ προηγούμενες θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για την εξαγωγή διδαγμάτων για το παρόν και το μέλλον.