Χάσαμε μεν… νικήσαμε δε

του
Γ. Καπουρνιώτη

Αφορμή των σκέψεων που μοιράζομαι σήμερα μαζί σας είναι επειδή έπεσε στα χέρια μου το αξιόλογο ιστοριογενές ποίημα «Μανουήλ Κομνηνός», το οποίο συντέθηκε από τον Κ. Καβάφη (1863 – 1933), τον Μάρτιο του 1905. Το θέμα του δύσκολο αλλά και αλληγορικό.
«Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός / μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου / αισθάνθηκε τον θάνατο κοντά. Οι αστρολόγοι / (οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν / που άλλα πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη…». Το ποιητικό υποκείμενο στέκεται έξω από το σκηνικό δράσης και παρατηρεί τις τελευταίες στιγμές του Μανουήλ. Ακολουθεί ο στίχος που προσδιορίζει αόριστα την ημέρα και το έτος («μια μέρα […] του Σεπτεμβρίου»), η οποία «μέρα» είναι «μελαγχολική» όχι τόσο λόγω της έλευσης του φθινοπώρου, αλλά λόγω της συγκινησιακής φόρτισης του πρωταγωνιστή, ενώ η χρήση του συγκεκριμένου επιθέτου προκαταβάλει και το θυμικό του αναγνώστη με μία ενδιάθετη απαισιοδοξία. Ακολούθως, παρουσιάζει την εσωτερική συναισθηματική κατάσταση του Μανουήλ, που «αισθάνθηκε» ότι πλησιάζει το τέλος του βίου του με τους αυλικούς αστρολόγους, οι οποίοι, έτσι που «εφλυαρούσαν» και διεκήρυτταν πως «πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη», παρουσιάζονται ως κόλακες στον βασιλιά τους, κάτι που, ίσως, ο ίδιος επιθυμούσε. Παρεμπιπτόντως, τόσο η εσωτερική όσο και η εξωτερική πολιτική του Μανουήλ ήταν συνυφασμένες με την ιδιαίτερη προσήλωσή του στην αστρολογία. Δεν λάμβανε καμία σχεδόν απόφαση, εάν δεν είχε τη συγκατάθεση των αστρολόγων της αυλής του. Πολλές φορές, μάλιστα, ανέβαλε μάχες και κατά τη διάρκεια της αρρώστιάς του, το 1180, πίστεψε τους αστρομάντες, οι οποίοι του διαμήνυαν πως θα επανακάμψει και θα ζήσει ακόμα δεκατέσσερα χρόνια.
Διαπιστώνουμε πως το ποίημα είναι λειτουργικό, πρωτοποριακό και δυνάμει αξιοποιήσιμο στην εποχή μας, ενώ αποτελεί μία σφραγίδα του ποιητή στη λεγόμενη ειρωνεία. Η υφέρπουσα ειρωνεία εξακτινώνεται προς τον ίδιο τον Μανουήλ ως ιστορικό πρόσωπο, απορρίπτοντας την έπαρση και την αλαζονική συμπεριφορά του, προς τους βυζαντινούς βιογράφους του αυτοκράτορα και προς τους ιστορικούς, οι οποίοι εξυμνούν τα κατορθώματά του, παραμερίζοντας τα προβλήματα της κρατικής διοίκησης και παραβλέποντας πως από την ήττα στο Μυριοκέφαλο (σημερινό Ντενιζλί στην Τουρκία) και εξής η βυζαντινή αυτοκρατορία άρχισε να καταρρέει, και, τέλος, προς τους ευκολόπιστους του καιρού του ποιητή. Ας μην ξεχνάμε ότι το 1915, έτος δημοσίευσης του ποιήματος, η Ελλάδα βρισκόταν αντιμέτωπη με το δίλημμα του Εθνικού Διχασμού, ενώ στον υπόλοιπο κόσμο είχαν ήδη σημάνει οι σειρήνες του Μεγάλου Πολέμου.
Συχνά έτσι δε γίνεται στις «αυλές» της εξουσίας; Ουδείς θέλει να χαθεί ο αρχηγός, διότι τότε θα αλλάξει και η σύνθεση της αυλής – και ποιος το θέλει αυτό; Γι’ αυτό και ανέκαθεν όλοι νικάν στις όποιες εκλογές με κάποιο τρόπο και ουδείς παραδέχεται ότι νικήθηκε. Εδώ ακόμα και σαράντα χρόνια μετά τον Εμφύλιο κάποιοι έγραφαν περί της νικηφόρας ήττας, ενώ ο Ζαχαριάδης συνέχισε μετά την συντριβή στον Γράμμο – Βίτσι το 1949, να είναι αρχηγός ως το 1955, σαν να μη συνέβη τίποτε. Τώρα διαβάζοντας τη δήλωση της Νέας Αριστεράς, μετά την αποτυχία της, αναφέρει ότι: «περνάει μεγάλη κρίση το πολιτικό σύστημα». Δεν είναι τυχαίο. Έχουν συντελεστεί δύο πολύ βαθιές αναδιαρθρώσεις του κομματικού συστήματος. Η πρώτη συνέβη το 2012 και η δεύτερη το 2023, με την πλήρη κατάρρευση της Αριστεράς, όχι μόνο στα εκλογικά της ποσοστά αλλά και με την απαξίωσή της. Οι άνθρωποί της ζουν την καθημερινότητά τους, 24 ώρες το 24ωρο και η ζωή τους δεν τοκίζεται με υποσχέσεις για ένα λυτρωτικό αύριο. Αυτό εκμεταλλεύεται αποτελεσματικώς η κυβέρνηση και, από τη μεριά της, καλά κάνει. Βέβαια, εάν είναι ικανοποιημένη, η Νέα Αριστερά από το πώς είναι, μπορεί ανέτως να αναπαυθεί στην καθησυχαστική βεβαιότητα του «παραμένουμε οι καλύτεροι του χωριού»!
Πάντως ουδείς νικήθηκε ουδέποτε – σημασία έχει να αγαπάς (make love not war, που έλεγαν οι παλιότεροι). Κι ενώ υποτίθεται πως η πολιτική διαχειρίζεται την απτή πραγματικότητα, κάνουν καριέρα πλείστοι όσοι πολιτευόμενοι που δεν καταλαβαίνουν γρι από αυτήν, ούτε από το όντως υπάρχον και συμβαίνον, ούτε από συσχετισμούς, ούτε από αριθμούς, ούτε από αποτελέσματα. Γι’ αυτό και βλέπουμε έκπληκτοι να συμβαίνουν καταστροφές, πόλεμοι, αφανισμοί, να καταρρέουν κράτη και κόμματα. Για παράδειγμα, να ανεβαίνει ραγδαίως η Ακροδεξιά στην Ευρώπη ή την απάνθρωπη εισβολή της αυταρχικής Ρωσίας σε μια εθνικά κυρίαρχη χώρα, και οι περισσότεροι να αρνούνται να κατανοήσουν, ότι φταίνε οι ίδιοι γι’ αυτό, οι δικές τους ιδέες και πολιτικές, οι δικές τους εμμονές, και αρκούνται σε κατάρες και επισημάνσεις, μοιραίοι κι άβουλοι, περιμένοντας παθητικά, μαζοχιστικά, τη Δαμόκλειο Σπάθη.
Μπορούν, λοιπόν, να διαβάσουν αποτελέσματα αυτοί οι άνθρωποι, οι αυλοκόλακες; Δύσκολο – σχεδόν ούτε καν το αναγνωστικό της πρώτης δημοτικού και το «Λόλα να, ένα μήλο» – η λέξη Λόλα περιπαιχτική, και οδηγεί το μυαλό στο… λωλός! Πρόκειται για εθελοτυφλία στρουθοκαμήλου, για πάκτωση, παιδικό πείσμα, ή ελπίδα πως μπορούν ακόμα να εξαπατήσουν; Το πιο πιθανό είναι απλώς να μην μπορούν να καταλάβουν. Δεν υπάρχουν τα φίλτρα κατανόησης και οι εσωτερικές επεξεργασίες παρά μόνο εμμονή, προκάτ ιδεολογικοποίηση και περιφρόνηση του προφανούς.
Δεν συμφέρει να παραδεχτούμε την ήττα. Γι’ αυτό όλοι είμαστε κερδισμένοι πάντα και κανείς δεν γλιτώνει. Κι αν πάμε προς στα βράχια, φταίνε τα βράχια και έχουμε ακόμα λίγο καιρό ως τη σύγκρουση να ανασυγκροτηθούμε, να ανασυντεθούμε – εξάλλου μπορεί τα βράχια να μετακινηθούν μόνα τους την τελευταία στιγμή. Ποιος ξέρει μπορεί να προκύψει κανένα θαύμα; Ας μείνουμε στις ευχές και στη δικαιοδοσία της παροιμίας: «ο πνιγμένος από τα μαλλιά του πιάνεται». Ειδικά στις ποικιλίες του «προοδευτικού χώρου» το να αλλάξει ο αρχηγός καταντάει βασιλικό ζήτημα. Θαρρείς κι η καρέκλα είναι τόσο ελκυστική – συν τους αστρονόμους της αυλής από πίσω που κρατάνε κόντρα. Κι άσχετα αν η επιστήμη της Λογικής ορίζει την ευφυία ως αγχίνοια και ως ευκολία κατανόησης και τάχιστης προσαρμογής. Μπα! Χάσαμε μεν, νικήσαμε δε. Κερδίζουμε πάντα και κανείς δεν θα γλιτώσει.
Τελικά, θα πάει καλύτερα όποιος πασκίζει να καταλάβει με ειλικρίνεια και τόλμη. Όποιος μπορεί να ερμηνεύσει και να καταλάβει, διότι πολλοί όχι μόνο δεν θέλουν, αλλά και δεν μπορούν. Είναι η δομή του μυαλού και του ιδεολογήματος που δεν επιτρέπει αναλύσεις, παρά μόνο εμμονική ανακύκλωση συνθηματικών καθηλώσεων. Θα πάει καλύτερα, θα πάει μπροστά όποιος προσπαθεί με οξυδέρκεια να καταλάβει, να νιώσει τι συμβαίνει, να οσφρανθεί το επερχόμενο. Εξάλλου αυτή είναι η δουλειά του πολιτικού κυρίως πριν από τις εκλογές κι όχι μετά. Η προφητικότητα και η προορατική ενσυναίσθηση κάνει τον μεγάλο πολιτικό. Αλλά, έστω και μετά, πάλι υπάρχει η δυνατότητα διόρθωσης, εάν υπάρχει η αντίληψη και η θέληση και η γνώση για το τι έχει συμβεί μυριάδες φορές στην Ιστορία με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Υπάρχουν βέβαια κι εκείνοι που δεν μπορούν να καταλάβουν, να αλλάξουν, λόγω ιδεολογήματος και περιμένουν υπομονετικά να τους λιώσει, αργά – αργά, ο καιρός, να τους καταπιεί αθόρυβα ο χρόνος.
Ποιος θα νικήσει επομένως στην επόμενη αναμέτρηση; Όποιος χωρίς έλεος πασκίσει να καταλάβει εγκαίρως τι συνέβη και κάνει τις όποιες οδυνηρές αλλαγές – μην ακούγοντας καθόλου κάποιους αστρολόγους της αυλής. Βέβαια, χρειάζονται κι άλλα προσόντα, διότι αν έχει κάποιος το αυτοάνοσο της ανεπάρκειας, είτε με αστρολόγους, είτε χωρίς, βρίσκει μια χαρά και μόνος του τον δρόμο προς τον γκρεμό. Σύνηθες. Άλλη μια φορά από τα ίδια. Δεν πειράζει. Σημασία έχει να αγαπάς!