*Του Γιάννη Πολυμενίδη
«Αυτός ο ιός, σκοτώνει δυό φορές». Αυτά είναι τα λόγια του Andrea Cerato, ενός εργαζόμενου σε γραφείο τελετών στο Μιλάνο. «Πρώτον, σε απομονώνει από τους δικούς σου ανθρώπους τις τελευταίες στιγμές της ζωής σου και δεύτερον, δεν τους αφήνει να σε αποχαιρετήσουν στην τελευταία κατοικία σου».
Η Ιταλία, που έχει χτυπηθεί από τον ιό στο μεγαλύτερο βαθμό, μέχρι στιγμής, έχει απαγορεύσει τις τελετές των κηδειών, στα πλαίσια των μέτρων αποφυγής των συγκεντρώσεων και μετάδοσης του ιού.
Από αιώνες πριν, ο θάνατος ήταν μια επικοινωνιακή δραστηριότητα και ένα σημαντικό κοινωνικό γεγονός. Απαιτούσε την συμμετοχή όχι μόνο της οικογένειας, αλλά και της τοπικής κοινότητας, για να αντιμετωπιστεί η απώλεια ενός μέλους της. Η απώλεια συτή και το «κενό» που δημιουργούσε, επηρέαζε την ενότητα και συνοχή των μελών του συνόλου της τοπικής κοινότητας. Για να καταφέρει αυτό το σύνολο, να καλύψει το κενό που δημιουργούσε αυτή η απώλεια, να ξεπεράσει το πένθος, ώστε να επανέλθει στις καθημερινές ασχολίες της, έπρεπε να «εξημερώσει» τον θάνατο με τελετές που στα πρωτοχριστιανικά χρόνια έπαιρναν πολλές φορές και εορταστικό χαρακτήρα. Η μετατόπιση από την παραδοσιακή κοινωνία στην σύγχρονη, είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια της κοινωνικοποίησης (Ρήγου 1993).
Οι τελετές που συνοδεύανε τον θάνατο ήταν βαθιά συνδεδεμένες με την καθημερινή ζωή της κοινότητας και όχι αποκομμένες από αυτήν όπως είναι σήμερα (Moller 1996, Beebe 1986).
Ο θάνατος, ενώ ήταν μία συλλογική κοινωνική διαδικασία που συμμετείχε τόσο η οικογένεια όσο και η ευρύτερη κοινότητα, σήμερα θεωρείται ως ένα καθαρά ιατρικό γεγονός που κυριαρχείται από πλήθος σύγχρονων τεχνολογιών, που ελάχιστοι αντιλαμβάνονται. Το πλήθος των σύγχρονων ιατρικών συσκευών που έχουν κατασκευαστεί και συνεχώς κατασκευάζονται για να παρατείνουν το προσδόκιμο της ζωής, έχουν απομακρύνει την κοινωνία από την πραγματικότητα της θνητότητας.
Στην Ιταλία, πολλά θύματα του ιού πεθαίνουν στην απομόνωση του νοσοκομείου, χωρίς την οικογένειά τους, χωρίς τους αγαπημένους φίλους. Οι επισκέψεις απαγορεύονται, λόγω του μεγάλου κινδύνου μετάδοσης του ιού.
“Οι οικογένειες έχουν διαλυθεί» συνεχίζει ο Andrea, «δεν έχουν άλλη επιλογή, από το να μας εμπιστευτούν». Να εμπιστευτούν τον αγαπημένο τους, στα χέρια ενός ξένου ανθρώπου, ενός επαγγελματία της τελετής του θανάτου.
Ενώ οι υγειονομικές αρχές υποστηρίζουν ότι ο ιός δεν μεταδίδεται από το σώμα του ανθρώπου μετά τον θάνατο, εντούτοις ο ιός μπορεί να επιβιώσει στα ρούχα, για κάποιες ώρες. Αυτό σημαίνει χρησιμοποιούν σφραγισμένα φέρετρα, από την πρώτη στιγμή του θανάτου. Δεν μπορεί να ακολουθηθεί και το έθιμο που ντύνουμε το νεκρό με τα καλύτερα και αγαπημένα του ρούχα. «Απλά τοποθετούμε τα ρούχα που μας δίνει η οικογένεια, πάνω από τον νεκρό, χωρίς να του τα φοράμε….» λέει ο Massimo Mancastroppa, ένας άλλος εργολάβος κηδειών στη Cremona. Δηλαδή, μια πλήρης απώλεια της αξιοπρεπούς ταφής που δικαιούται ο κάθε άνθρωπος.
Οι πανδημίες του μεσαίωνα, που διήρκεσαν μέχρι και τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη, είναι αυτές που δημιούργησαν τις δυσμενείς συνθήκες υγιεινής μέσα στις πόλεις και με τη σειρά τους άλλαξαν τον τρόπο ταφής. Σε συνδυασμό με την άνοδο της μεσαίας τάξης, δημιουργήθηκαν μεγάλα κοιμητήρια έξω από τις πόλεις, για να ικανοποιήσουν το δικαίωμα μιας αξιοπρεπούς ταφής από τον καθένα, πράγμα που έλειπε μέχρι τότε μέσα στις πόλεις. Αυτό το δικαίωμα μια αξιοπρεπούς ταφής, χάνεται κάτω από αυτές τις συνθήκες στη σύγχρονη κοινωνία. Μια πανδημία έφερε την αξιοπρεπή ταφή και μια πανδημία σήμερα την καταργεί.
«Το πιο δύσκολο πράγμα», λέει ο Andrea, «είναι να μαλακώσουμε τον πόνο των συγγενών». «Αναλαμβάνουμε κάθε ευθύνη γι’ αυτούς», συνεχίζει. «Στέλνουμε στους συγγενείς μια φωτογραφία από το φέρετρο που θα χρησιμοποιήσουμε και στη συνέχεια τα αναλαμβάνουμε όλα μόνοι μας,…. δεν έχουν άλλη επιλογή, από το να μας εμπιστευτούν».
Σ’ αυτή τη κατάσταση, οι εργαζόμενοι στα γραφεία τελετών, λειτουργούν ως υποκατάστατα της οικογένειας, υποκατάστατα των φίλων, υποκατάστατα της κοινότητας.
Ο θάνατος και οι τελετουργίες του, μετατοπίζονται από το σπίτι, την οικογένεια και την τοπική κοινότητα, στο νοσοκομείο και γενικότερα στις υποδομές φροντίδας και τέλος στο γραφείο κηδειών. Με αυτό το τρόπο οι στενοί δεσμοί που είχε η κοινότητα με τα στάδια του θανάτου αποκόπτονται.
Τουλάχιστον μια φορά τη μέρα, συνεχίζει ο Andrea, ενταφιάζει ένα νεκρό και κανένας συγγενής και φίλος δεν παρευρίσκεται για να τον αποχαιρετίσει, επειδή βρίσκονται όλοι σε καραντίνα. «Ένας ή δύο άνθρωποι επιτρέπεται να είναι εκεί, κατά τη διάρκεια της ταφής και τίποτα άλλο», λέει ο Massimo. «Κανένας δεν νοιώθει ικανός να προφέρει δυό λέξεις και έτσι μένει μόνο η σιωπή».
Ο θάνατος αποτελούσε μια τελετή δημόσια κι’ οργανωμένη. Ακόμη και το δωμάτιο του ετοιμοθανάτου ήταν δημόσιος χώρος. Η είσοδος ήταν ελεύθερη. Οι γιατροί του τέλους του 18ου αιώνα, παραπονιόντουσαν για τον συνωστισμό στα δωμάτια των ετοιμοθάνατων. Ακόμη και στην αρχή του 19ου αιώνα, οι περαστικοί που συναντούσαν στο δρόμο τον παπά με την μετάληψη τον ακολουθούσαν κι’ έμπαιναν μετά απ’ αυτόν στο δωμάτιο του αρρώστου (Aries 1988).
Αυτός ο ιός, καταστρέφει την κοινωνία δύο φορές. Σπάζει πρώτα κάθε κοινωνικό δεσμό μιας κοινότητας με τα προληπτικά μέτρα μετάδοσης του, την υποχρεωτική απομόνωση και την απαγόρευση της κυκλοφορίας και δεύτερον, περιορίζει και καταστρέφει κυριολεκτικά, την πιο σημαντική κοινωνική εκδήλωση μιας κοινότητας, που είναι η τελετή αποχαιρετισμού ενός αγαπημένου προσώπου.
Ο Γιάννης Πολυμενίδης είναι τοπογράφος μηχανικός – υποψήφιος διδάκτορας Πολεοδομίας Χωροταξίας και αναπληρωτής διευθυντής κοιμητηρίων Δήμου Βόλου