Της δρ Αικατερίνης Πολυμέρου – Καμηλάκη*
Από το 1966, όταν ο Kenneth Boulding αναφέρθηκε στην ανάγκη ριζικών αλλαγών σε μια «κλειστή γη του μέλλοντος» και σε μια «οικονομία διαστημόπλοιου», όπου ο άνθρωπος οφείλει να αναζητήσει «ένα κυκλικό οικολογικό σύστημα, ικανό για συνεχή αναπαραγωγή υλικών», την εφησυχασμένη καταναλωτική κοινωνία της αφθονίας ελάχιστα θα απασχολήσει η κραυγή στη «Σιωπηλή Άνοιξη» της Rachel Carson για τον θάνατο των πουλιών εξ αιτίας των υπερψεκασμών εντομοκτονίας (DDT) ή η επιμονή για «όρια στην ανάπτυξη» του Κλαμπ της Ρώμης4 τη δεκαετία του ‘70. Ο όρος κυκλική οικονομία εμφανίζεται στη βιβλιογραφία ουσιαστικά στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Για το περιεχόμενό του έχουν καταγραφεί σε παγκόσμιο επίπεδο πάνω από 100 ορισμοί και διάφορες σχολές σκέψης, όπως εκφράζονται με τους όρους «cradle to cradle», οικονομία απόδοσης, βιομιμητική, βιομηχανική οικολογία, φυσικός καπιταλισμός, γαλάζια ή πράσινη οικονομία, αναγεννητικός σχεδιασμός, η αρχή των 3R (reduce, reuse, recycle) και η «αρχή των 6R» (reuse, recycle, redesign, remanufacture, reduce, recover).
Την τελευταία δεκαετία, κυρίως σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αποτελεί πρωταρχική προτεραιότητα στο υπό διαμόρφωσιν European Green Deal η ανάδειξη της κυκλικής οικονομίας σε κυρίαρχο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης το οποίο φιλοδοξεί να αποτελέσει την ευρωπαϊκή αλλά και παγκόσμια απάντηση σε μια σειρά πιεστικών ζητημάτων, όπως η κλιματική κρίση, αποτέλεσμα της κατάχρησης των υπαρχουσών πλουτοπαραγωγικών πηγών, της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού και της συνακόλουθης φθοράς των φυσικών οικοσυστημάτων. Ένα πρότυπο που σέβεται και αξιοποιεί ορθολογικά τους πόρους του πλανήτη, ώστε να μειώσει το περιβαλλοντικό, κλιματικό και ενεργειακό αποτύπωμα όλων των δραστηριοτήτων παραγωγής προϊόντων και παροχής υπηρεσιών σε εθνική, ευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακα. Βρίσκεται έτσι σε πλήρη αντιδιαστολή με το ισχύον μοντέλο της «γραμμικής οικονομίας»: Παράγω – χρησιμοποιώ -απορρίπτω, που ξοδεύει τους πόρους του πλανήτη. Στην αγωνιώδη προσπάθεια για εξοικονόμηση φυσικών πόρων και διάσωση των φυσικών οικοσυστημάτων η επιστροφή σε δοκιμασμένες έννοιες και αξίες προβάλλει ως σανίδα σωτηρίας. Ο δρόμος για την υλοποίηση του εγχειρήματος είναι δύσκολος και απαιτεί σημαντικές αποφάσεις, καθώς και ισχυρή δέσμευση σε παγκόσμιο επίπεδο. Η νεωτερικότητα και η καινοτομία συνδέεται, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, στην προσπάθεια να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να αξιοποιήσουμε αρχές και συνήθειες του παρελθόντος. Γιατί οι πολυσυζητημένες σήμερα και προτεινόμενες ως νεωτερικές έννοιες κυκλική οικονομία, επαναχρησιμοποίηση-μεταποίηση, ανακύκλωση και βιώσιμη ανάπτυξη (αυτό τον κόσμο τον παλιό, άλλοι τον είχαν πρώτα κι άλλοι τον καρτεράνε) είναι τόσο παλιές όσο και οι οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες και με αυτές επεβίωσαν σεβόμενες την ύλη και τον μόχθο δημιουργίας νέων προϊόντων. Αντιθέτως η έννοια του προϊόντος μιας χρήσης, η σπατάλη της ύλης, η πολυτέλεια του περιττού μικρή θέση έχουν στην παραδοσιακή βιοθεώρηση. Εξ άλλου η ίδια η έννοια του κύκλου αποτελεί τον άξονα της παραδοσιακής κοσμοαντίληψης, καθώς η γραμμή ανήκει στην υπέρτατη δύναμη που κατευθύνει τον κόσμο. Γραμμικός, άναρχος, δίχως αρχή και τέλος είναι μόνον ο Χρόνος-Κρόνος, ο Θεός, ο Δημιουργός του Σύμπαντος, σύμφωνα με τους κοσμογονικούς μύθους. Για τους κοινούς θνητούς ο κύκλος είναι το σχήμα που ανταποκρίνεται σε ό,τι παρατηρούν στη φύση και στη ζωή τους: Ο κύκλος του έτους (ενιαυτός) με τις εποχές, ο κύκλος του σπόρου (δημητριακά, Περσεφόνη), ο κύκλος της ζωής του καθενός από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο. Μέσα σε αυτόν τον κύκλο τίποτε δεν χάνεται και όλα πορεύονται εν ισορροπία. Εξειδικεύοντας, θα αναφέρω ελάχιστα παραδείγματα κυκλικής οικονομίας στις δικές μας αγροτικές παραδοσιακές κοινωνίες: Η επιβίωση αποτελούσε ανέκαθεν την κύρια φροντίδα των ανθρώπων.
Η παραγωγή ή προμήθεια με το κυνήγι προϊόντων στον ετήσιο κύκλο αξιοποιούνταν με ευλάβεια. Η έννοια των τροφικών υπολειμμάτων – απορριμάτων ήταν άγνωστη. Τα οποιαδήποτε υπολείμματα τροφής συμπλήρωναν τη διατροφή των ζώων ή τη λίπανση των φυτών. Αντιστοίχως η αξιοποίηση των μαλλιών των ζώων κάθε χρόνο εξασφάλιζε την ένδυση και τα υφαντά της οικοσκευής, τα στρώματα κ.ά. Εμείς σήμερα τα μαλλιά από το κούρεμα των ζώων τα καίμε (σκεφτείτε την προστασία που προσφέρουμε στο περιβάλλον) ή τα θάβουμε… Πέραν της διατροφής, η ένδυση, η οποία ως γνωστόν ρυπαίνει κατά 10% το περιβάλλον η fast fashion και η one use fashion πρέπει να αντικατασταθεί στο πλαίσιο της ορθολογικής και καινοτόμου Fashion Revolution με την slow fashion. Σ΄ αυτόν τον τομέα η παράδοση έχει να μας διδάξει πολλά καθώς το ύφασμα, τέχνη ιερή, φαίνεται ότι εξαντλείται μόνον όταν κλείσει συχνά έναν μεγάλο διαγενεακό κύκλο, κληροδοτούμενο, μεταποιούμενο μέχρι να καταλήξει σε ευτελή, πλην εύχρηστα, κουρέλια, σε αναντιστοιχία προς τις ποσότητες υφασμάτων, από ποικίλα υλικά, στα σημερινά σκουπίδια.
Εδώ, νομίζω ότι ανοίγει η συζήτηση για το μέλλον του παρελθόντος μας. Προφανώς ζητούμενο δεν είναι η «ρομαντική» αναπόληση ενός παρελθόντος, αλλά η εκλεκτική υιοθέτηση σήμερα παραγωγικών και καταναλωτικών αρχών και αξιών που τότε προέκυπταν ως απόρροια της ανάγκης και στις ημέρες μας μπορούν να αποτελέσουν επιλογή – απάντηση στις προκλήσεις του μέλλοντος.
Η ελληνική παραδοσιακή κληρονομιά, με μακρά διάρκεια στον χρόνο και δημιουργική συνέχεια, διακρίνεται σε υλική: αρχιτεκτονική, ένδυση, χειροτεχνία, καλλιέργειες, διατροφή κ.ά. και άυλη: Τεχνικές, έθιμα (γιορτές, δρώμενα, καθημερινή ζωή), προφορική παράδοση (παραμύθια, τραγούδια, παροιμίες κ.ά.). Από το 2006 προστατεύεται από την UNESCO με τη σύμβαση για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της ανθρωπότητας (intangible cultural heritage). Πέρα από την αδιαμφισβήτητη πολιτιστική της διάσταση, αποτελεί ζωντανή δραστηριότητα, η οποία στηρίζεται και αντλεί στοιχεία από την λαϊκή παράδοση, ασκείται από πολύ μικρές επιχειρησιακές μονάδες, κινείται και αναπτύσσεται στη σύγχρονη αγορά, και στοχεύει, για τη βιωσιμότητά της, σε αγορές τοπικές μικρής αλλά και μεγάλης κλίμακας διεθνείς. Ανήκει στο «παραγωγικό σύστημα» και συνδέεται με άλλα υποσυστήματά του, όπως η τουριστική επιχειρηματικότητα, η προστασία του περιβάλλοντος, η διαθέσιμη τεχνολογική ανάπτυξη, η εκπαίδευση και η έρευνα, οι τοπικές κοινωνίες, οι επιχειρηματικές και πολιτιστικές κοινότητες, η ανάπτυξη της προσωπικότητας- και μάλιστα η επιχειρηματικότητα και η καλλιτεχνική δημιουργία, η θεραπευτική και δημιουργική απασχόληση για άτομα ειδικών αναγκών- και, οπωσδήποτε, υπόκειται στις θεσμικές και κανονιστικές ρυθμίσεις του κράτους και διεκδικεί τη μέριμνα και τη στήριξή του.
Στην παρούσα ιστορική συγκυρία, από τις κρισιμότερες στην ιστορία της ανθρωπότητας, η επάνοδος στους πολιτισμούς της «εντοπιότητας» και στις αξίες τους, όπως η κυκλική οικονομία και ο σεβασμός στη φύση-περιβάλλον, φαίνεται περισσότερο από ποτέ αναγκαία. Η τοπικότητα (locality) με τη μορφή, για παράδειγμα, των παραδοσιακών τοπικών προϊόντων (Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης και Γεωγραφικής Ένδειξης, Ιδιότυπα Παραδοσιακά Προϊόντα κ.ά.) και των εφαρμοσμένων παραδοσιακών τεχνών – Χειροτεχνίας, αποτελεί την μετανεωτερική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση, επανεισάγοντας τη θετική αξιολόγηση της παράδοσης, η οποία ενσωματώνει το φυσικό περιβάλλον, τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, τους κοινωνικούς δεσμούς και τις συλλογικές συμπεριφορές των παραδοσιακά δομημένων κοινωνιών. Είναι, επομένως, αναγκαία η επαναξιολόγηση της σημασίας του πολιτισμικού κεφαλαίου μιας χώρας, όπως η Ελλάδα, για τον σχεδιασμό της τοπικής και εθνικής οικονομίας με κανόνες σύγχρονης πολιτιστικής πολιτικής, αξιοποιώντας τις διεθνείς συμβάσεις και τα πρωτόκολλα (Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO, Κοινή Αγροτική Πολιτική, κυκλική οικονομία, καινοτομία), αλλά και επιτυχημένες πρακτικές άλλων χωρών. Μέρος σημαντικό του πολιτισμικού κεφαλαίου, ο παραδοσιακός πολιτισμός, αγροτικός κυρίως, αλλά και αστικός, μπορεί ως εναλλακτική τουλάχιστον μορφή κοινωνικής ανασυγκρότησης και οικονομικής ανάπτυξης, να συμβάλλει δυναμικά στον μετασχηματισμό των τοπικών κοινωνιών και στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας.
Η Επιτροπή Πισσαρίδη, αναφέρεται εκτενώς στην σημασία του τομέα της αγροδιατροφής και αφιερώνει κεφάλαιο στην Χειροτεχνία «όπως το κόσμημα, τα κεραμικά, η αργυροτεχνία, τα υφαντά και άλλες τέχνες». Επισημαίνει ότι η σχετική δραστηριότητα «έχει βαθιές ρίζες στην παράδοση και σημασία για την οικονομία, καθώς συνδέεται στενά με τα τοπικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά κυρίως μέσω πολύ μικρών επιχειρήσεων. Η ανάπτυξη και διεθνής παρουσία του κλάδου είναι σημαντικά χαμηλότερη της δυνητικής, καθώς υπάρχουν προβλήματα στη χρηματοδότηση, την καινοτομία, ιδίως όταν χρησιμοποιούνται νέες τεχνολογίες, την εκπαίδευση και την ενημέρωση. Πέρα από αυτές τις πτυχές, όμως, σημαντική είναι και η συστηματικότερη υποστήριξη του κλάδου από τοπικά σχέδια στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτιστικής, τουριστικής και εκπαιδευτικής αναβάθμισης».
Η μη γραμμική οπτική για την οικονομία του 21ου αιώνα, παγκοσμίως, υιοθετεί την συνύπαρξη των παραδοσιακών κλάδων και των αντίστοιχων τεχνικών τους παράλληλα με εκείνες των «νέων τεχνολογιών», για ένα οικονομικό μοντέλο, που θα γεφυρώνει το παρελθόν με το παρόν. Σύμφωνα με τον προβληματισμό της ΕΕ ««για μια βιώσιμη Ευρώπη έως το 2030»», η εφαρμογή των αρχών της κυκλικής οικονομίας, -βασικής αρχής στις παραδοσιακές κοινωνίες-, σε όλους τους τομείς και τις βιομηχανίες, υπολογίζεται ότι μπορεί να αποδώσει σημαντικό οικονομικό όφελος έως το 2030 και περίπου 1 εκατομμύριο νέες θέσεις εργασίας στην Ευρώπη. Επιπλέον, θα συμβάλλει στην μείωση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Οι εθνικές ενέργειες για τη μετάβαση από το γραμμικό στο κυκλικό μοντέλο, με στόχο την βιώσιμη ανάπτυξη στη χώρα μας σε όλους τους τομείς, οφείλουν να ακολουθούν την ευρωπαϊκή στρατηγική.
Επιπλέον, όπως δείχνουν σύγχρονες έρευνες, η καινοτομία δεν είναι πλέον προνόμιο μόνον των κλάδων υψηλής τεχνολογίας, αλλά είναι στρατηγικής σημασίας και για τον πολιτισμό και τις παραδοσιακές «medium-low tech» εφαρμοσμένες τέχνες και ασχολίες, με δεδομένο ότι οι «medium low tech» επιχειρήσεις μπορεί να μην εισάγουν νέα επιστημονική γνώση-τεχνολογία, αλλά στηρίζουν την καινοτομική τους δραστηριότητα στην αξιοποίηση της υπάρχουσας κωδικοποιημένης γνώσης σε μια πρακτική κατεύθυνση, που τις καθιστά ανταγωνιστικές. Για παράδειγμα, ενθαρρύνεται η δημιουργία κόμβων (living labs) για τη διασύνδεση των χειροτεχνιών (μικρο-βιοτεχνιών και οικοτεχνιών) μέσα από την δημιουργία πεδίων ανοιχτού λογισμικού, μέσω των οποίων ανταλλάσσεται η εμπειρία μεταξύ των τεχνικών, αναπτύσσονται εφαρμογές, εργαλεία συνεργασίας και καινοτόμες τεχνολογίες (3D printing) και οργανώνονται χώροι εγκατάστασης, εκμάθησης, παραγωγής, επίδειξης και διάθεσης των προϊόντων.
Στην Ελλάδα, η δεκαετής οικονομική ύφεση, με έντονες κοινωνικές επιπτώσεις, άφησε να φανούν οι εσφαλμένες κατά το παρελθόν επιλογές στρατηγικής για την μη ανάπτυξη της γεωργίας – κτηνοτροφίας και δημιουργικών βιοτεχνιών και κυρίως η αδυναμία για διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες θα περιόριζαν τις επιπτώσεις της στον πληθυσμό, όπως συνέβη σε παρόμοιες κρίσεις κατά το παρελθόν. Η πανδημία του κορωνοϊού μας βρήκε ανέτοιμους, όσον αφορά στις παραπάνω προτεινόμενες αλλαγές. Τώρα είναι, λοιπόν, η ευκαιρία να ξεκινήσει μεθοδικά και με την ουσιαστική στήριξη του κράτους, η επαναφορά, με σύγχρονα εργαλεία, σε ορισμένα παραδοσιακά συστήματα τοπικής οικονομίας, που μπορούν να δώσουν διέξοδο στην κλιματική αλλαγή, στη διαχείριση των απειλούμενων υδάτινων πόρων και της βιοποικιλότητας και να εξασφαλίσουν, τέλος, το εισόδημα των παραγωγών και των δημιουργικών τεχνιτών. Η εθνική στρατηγική κυκλικής οικονομίας, επικαιροποιημένη σε συγκεκριμένο σχέδιο δράσης με τις νεότερες νομοθετικές εξελίξεις στην ΕΕ, αφού εξειδικευθεί και σε περιφερειακό επίπεδο, σε επίπεδο δήμων και κυρίως νησιών και των πέντε δήμων της απολιγνιτοποίησης με την υποστήριξη του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης εύχομαι να αποδώσει καρπούς.
* Η δρ Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη είναι ομότ. ερευνήτρια, τ. διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, μέλος της Εθνικής Επιτροπής Αθήνα 2021, πρόεδρος της Επιτροπής Χειροτεχνίας του υπουργείου Ανάπτυξης