Του Γιώργου Σταμπουλή *
Οι μονάδες προβλέπουν, άλλοτε ρητά και άλλοτε μέσα από ασάφειες, ότι βασίζονται στην αξιοποίηση ενεργειακών καλλιεργειών. Πρέπει να πούμε ότι αυτή η κατεύθυνση έχει – για την ώρα – εγκαταλειφθεί τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην ΕΕ, μετά το φιάσκο της κυβέρνησης Μπους, οπότε και σε ένα καλοκαίρι διπλασιάστηκαν οι τιμές των σιτηρών. Υπάρχουν βέβαια ακόμη συμφέροντα που επιδιώκουν αυτή τη πολιτική, ώστε να ελέγξουν όχι μόνο την παραγωγή ενέργειας, αλλά και την αγροτική παραγωγή μέσα από την προώθηση γενετικά τροποποιημένων ποικιλιών και του συνολικού συστήματος εφοδίων και τεχνογνωσίας.
Ένα σχέδιο αξιοποίησης σε όφελος των τοπικών κοινωνιών και του περιβάλλοντος
Είναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλές περιπτώσεις οι τοπικές κοινωνίες αντιδρούν δίκαια και σωστά σε μονάδες βιομάζας λόγω της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από την καύση (που επιβαρύνεται και από το γεγονός της συγκέντρωσης, αλλά αποδέχονται την επίσης επιβλαβή πρακτική της καύσης στα χωράφια. Λίγοι γνωρίζουν τη ζημιά που προκαλείται και το αν αυτή η δραστηριότητα είναι παράνομή (και για ποιους λόγους). Πολλοί θα πουν: «μα έτσι κάναμε πάντα», αλλά αυτό το «πάντα» είναι πολύ πρόσφατο. Όσοι είναι εξοικειωμένοι με τα ζητήματα των ΑΠΕ και της βιοκαλλιέργειας γνωρίζουν ότι η υπολειμματική βιομάζα (αγροτική, δασική, αστική και βιομηχανική) αποτελεί σημαντικό ενεργειακό και βιολογικό πόρο τον οποίο οφείλουμε να διαχειριστούμε. Πρέπει όμως να πάμε παραπέρα. Δεν αρκεί απλά να υποκαταστήσουμε την πρώτη ύλη από ενεργειακές καλλιέργειες με υπολειμματική βιομάζα. Για να έχει ρεαλιστική προοπτική η πρόταση αξιοποίησης της βιομάζας πρέπει να απαντήσουμε στα εξής ερωτήματα. Πώς εντάσσεται αυτό στο σύστημα παραγωγικών δραστηριοτήτων του ύπαιθρου χώρου; Με ποιες δομές και ποια κοινωνικά υποκείμενα; Και –το σημαντικότερο– πώς από τη σημερινή κατάσταση θα φτάσουμε στο οραματικό μέλλον;
Στο πρώτο ερώτημα, η απάντηση ξεκινά από την ανάλυση των ενεργειακών αναγκών στην κατοικία και τη μεταποιητική δραστηριότητα. Εκεί οι θερμικές ανάγκες αποτελούν το σημαντικότερο ποσοστό και είναι ορθολογικό –οικονομικά ή ενεργειακά– να μετατρέπουμε τη θερμική ενέργεια σε ηλεκτρική για ψύξη ή θέρμανση. Ένα σημαντικό μέρος μπορεί και πρέπει να καλυφθεί από γεωθερμία και ηλιακή ενέργεια, ενώ τα χαρακτηριστικά ορισμένων ενεργειακών αναγκών δίνουν το προβάδισμα στη χρήση βιομάζας. Η συνεχής τεχνολογική εξέλιξη δίνει συνεχώς νέες δυνατότητες στην αξιοποίηση της υπολειμματικής βιομάζας, αλλά εδώ εστιάζω στην πιο απλή, την συλλογή και πρώτη μεταποίηση σε στερεά μορφή (pellets ή briquettes) ή σε βιοαέριο (για τα αστικά και κτηνοτροφικά λύματα με παράλληλη παραγωγή κομπόστ και θερμότητας). Με την αξιοποίηση αυτών των ροών ΑΠΕ παράγονται τρία οικονομικά αποτελέσματα. Εξοικονόμηση στην εισαγωγή ενέργειας στην τοπική οικονομία, μείωση του ενεργειακού κόστους και αύξηση της τοπικά προστιθέμενης αξίας και των θέσεων εργασίας.
Για την αξιοποίηση της υπολειμματικής βιομάζας στη γεωργία απαιτείται η λειτουργία μικρών επιχειρήσεων (συνεταιρισμών εργαζομένων) που θα συλλέγουν τη βιομάζα από τους αγρούς («καθαρίζοντάς» τους δίχως επιβάρυνση για τους αγρότες), θα τη μεταποιούν σε στερεά μορφή και θα την παρέχουν μαζί με τον κατάλληλο εξοπλισμό σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά, βάση συμβολαίων. Η χρηματοδότηση μπορεί να γίνει από τράπεζες – ιδιαίτερα τις τράπεζες ειδικού σκοπού που προβλέπουμε στο πρόγραμμά μας – με τη μορφή leasing, τόσο για τα μεταφορικά μέσα και τη μονάδα μεταποίησης όσο και για τον εξοπλισμό που θα διατίθεται στους πελάτες. Υπολογίζεται ότι οι τελικοί χρήστες θα εξοικονομούν τουλάχιστον 30%-40% σε ενεργειακό κόστους – μπορεί και περισσότερο, ανάλογα με τις τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου).
Αντίστοιχα, η βιομάζα από κτηνοτροφική δραστηριότητα αποτελεί αντικείμενο αξιοποίησης για παραγωγή κομπόστ, βιοαερίου και θερμότητας. Τα δύο τελευταία μπορούν να αξιοποιηθούν σε μονάδες μεταποίησης και θερμοκήπια που βρίσκονται ή θα χωροθετηθούν κοντά τους, δημιουργώντας ένα βιοτεχνικά οικοσυστήματα, όπου οι εκροές της μιας μονάδας θα αποτελούν εισροές της άλλης. Αυτές οι μονάδες απαιτούν μεγαλύτερη επένδυση και μπορούν να είναι συνεταιρισμοί παραγωγών (δηλαδή των κτηνοτροφικών μονάδων) ή μικτοί συνεταιρισμοί (όπου θα συμμετέχουν και οι εργαζόμενοι). Και στις δύο περιπτώσεις που περιγράφηκαν παραπάνω πέρα της τραπεζικής χρηματοδότησης μπορεί να αξιοποιηθεί το νέο ΕΣΠΑ (στους αντίστοιχους άξονες για το περιβάλλον και τις ΑΠΕ σε συνδυασμό με εργαλεία του ΕΚΤ).
Στην παραπάνω περιγραφή περιγράφονται σαφώς και οι μορφές και τα κοινωνικά υποκείμενα που θα συμμετέχουν σε αυτές (εργαζόμενοι, αγρότες, κτηνοτρόφοι). Το κοινωνικο-τεχνικό σύστημα επεκτείνεται και στους παραγωγούς και εγκαταστάτες εξοπλισμού, τους μελετητές κλπ. Παράλληλα με τα εργαλεία και τις πολιτικές ενθάρρυνσης και ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών πρέπει να αναπτυχθεί και η τεχνολογική ικανότητα των παρόχων τεχνολογίας, μέσω στοχευμένων προγραμμάτων τεχνολογικής ανάπτυξης στον τομέα του εξοπλισμού, ενισχύοντας δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης για βελτιωμένο εξοπλισμό και μείωση των ρύπων από συνεργασίες μικρομεσαίων επιχειρήσεων και ερευνητικών φορέων (Πανεπιστήμιο, ΤΕΙ, ΕΘΙΑΓΕ, ΚΑΠΕ), ώστε να αναπτυχθεί και το αντίστοιχο παραγωγικό σύμπλεγμα στη Θεσσαλία.
Το ζητούμενο είναι πώς φτάνουμε από την παρούσα κατάσταση σε αυτή που περιγράφηκε. Αυτό αφορά στις απαραίτητες επενδύσεις και στην ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών σε αυτή την κατεύθυνση. Προφανώς απαιτείται ενημέρωση και εκπαίδευση. Το πιο ισχυρό παιδαγωγικό εργαλείο όμως είναι το παράδειγμα. Πέρα από την ένταξη συγκεκριμένων δράσεων στα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ, μια λύση είναι να αξιοποιηθούν και νέα χρηματοδοτικά εργαλεία και μηχανισμοί. Ένα από αυτά είναι η αξιοποίηση της «χρηματοδότησης από το πλήθος» (crowdfunding), όπου πολλοί συνεισφέρουν ένα μικρό ποσό για το σκοπό ενός σχεδίου. Άλλη λύση είναι να αξιοποιηθεί ένα Περιφερειακό Αναπτυξιακό Ταμείο και Πιστωτικοί Συνεταιρισμοί ή Συνεταιριστικές Τράπεζες που θα συμμετέχουν στο αρχικό κεφάλαιο με ένα σαφές πρόγραμμα αποχώρησης με τη μεταβίβαση της συμμετοχής στους συνεταιριζόμενους (εργαζόμενους, παραγωγούς κ.λπ.). Έτσι το κεφάλαιο του Ταμείου θα ανακυκλώνεται, αποσβένοντας το κόστος τυχόν αποτυχιών, και θα επανεπενδύεται σε νέα εγχειρήματα, πιο απαιτητικά και πιο πολύπλοκα. Ο σκοπός αυτής της παρέμβασης δεν είναι μόνο να μειώσει το κόστος επένδυσης ή το φραγμό που αυτό αποτελεί, αλλά και συμβάλλει και στην ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου (νοοτροπία, εμπιστοσύνη, τεχνογνωσία συνεργασίας, κοινωνική και θεσμική πύκνωση κ.λπ.) που αποτελεί το θεμέλιο της μετάβασης σε μια οικονομία των παραγωγών, με «μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα» και αυξημένη τοπικά προστιθέμενη αξία μέσα από την πολυδραστηριότητα στον ύπαιθρο χώρο. Αντίστοιχα μοντέλα μπορούν να υλοποιηθούν και στις περιπτώσεις της παραγωγής ενέργειας από γεωθερμία, ηλιακή ενέργεια, μικρά υδροηλεκτρικά και κυματική ενέργεια στα παράλια και στις Σποράδες.
Ο Γιώργος Σταμπουλής είναι Περιφερειακός Σύμβουλος με το Δρόμο Ανατροπής για τη Θεσσαλία