Του Γιάννη Δ. Πατρίκου
Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Μ.Ι.Ε.Τ.) με σθεναρό ανύστακτο, επιδέξιο οιακοστρόφο τον ελλογιμώτατο Διονύση Καψάλη και στα πλαίσια της κατ’ έτος πλούσιας εκδοτικής περισπούδαστων βιβλίων δραστηριότητας εξέδωσε για το τρέχον έτος τρία εξόχως ενδιαφέροντα βιβλία: α. Παναγιώτης Νικόπουλος «Ημερολόγιο Πολέμου (1940-’41)» και «Ημερολόγιο αιχμαλωσίας (1944-1945)», β. John Gould «Αρχαία Ελληνική Τραγωδία και Τελετουργία» και γ. «Αμφιτρύων», κωμωδία Μολιέρου.
Α. Το πρώτο, χαρτόδετο σχ. 14 Χ 21 εκ. και σελ. 340, ανήκει στην εκδοτική σειρά «Αρχειοθήκη» του Μ.Ι.Ε.Τ., στην οποία περιλαμβάνονται αδημοσίευτα κείμενα: Πεζά, ποιήματα, ημερολόγια, μαρτυρίες, επιστολές και αποκείμενα στα Αρχεία του ΕΛΙΑ/Μ.Ι.Ε.Τ., αλλά και σε ιδιωτικά αρχεία. Η προσπάθεια αυτή στοχεύει «να φέρει στο φως κείμενα άλλοτε κρυμμένα σε οικογενειακά αρχεία και άλλοτε προσιτά μόνο σε προϊδεασμένους ερευνητές». Προλογίζει το βιβλίο η ανεψιά του συντάκτη των δύο προειρημένων Ημερολογίων του Παν. Νικολόπουλου (Π.Ν.), Ηρώ Νικοπούλου στην οποία περιήλθαν πέντε σημειωματάρια – ημερολόγια και αφού με τον σύζυγό της Γιάννη Πατίλη τα ανέγνωσαν ενδελεχώς, τα εμπιστεύθηκαν στον ιστορικό και ερευνητή Κώστα Τσικάκη «για μια πρώτη μεταγραφή. Έτσι άρχισε ο κύκλος της εκδόσεως του παρόντος τόμου».
Ο Π.Ν. με γονεϊκή καταγωγή από την Καλαμάτα σπούδασε οικονομικά στην ΑΣΟΕΕ Αθηνών. Η έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου τον βρήκε στρατιώτη και η μονάδα του προωθήθηκε στο αλβανικό μέτωπο. Καθημερινά κρατούσε ημερολόγιο καταγράφοντας με περισσή γλαφυρότητα τα όσα βίωσε από τη Δευτέρα 28 Οκτωβρίου 1940, ημερομηνία ενάρξεως του ιταμού πολέμου που κήρυξε η Ιταλία εναντίον της Ελλάδος, μέχρι την έναρξη της οπισθοχωρήσεως. Ανήκε στο Α’ Τάγμα, 1ο Όρχο, δηλ. στρατιωτικό σχηματισμό επιφορτισμένο με τον ανεφοδιασμό, τη συντήρηση και επισκευές διαφόρων υλικών του στρατεύματος. Διέσχισαν τη Δυτ. Θεσσαλία και Μακεδονία καταλήγοντας στην περιοχή της Δρόπολης του Νομού Αργυροκάστρου σε κομβικό σημείο της αμαξιτής οδού Ιωαννίνων – Αργυροκάστρου, στη διακλάδωση προς Αγ. Σαράντα. Τα γεγονότα κατανέμονται στο Ημερολόγιο σε τρία μέρη:
Στο Α’ καταγράφονται συμβάντα από 28 Οκτωβρίου 1940 έως 26 Ιανουαρίου 1941. Στο Β’ καταχωρίζονται γεγονότα κι εντυπώσεις από 28 Ιανουαρίου 1941 έως 7 Μαρτίου 1941. Αξιοπρόσεκτη είναι η συγκίνηση που προκλήθηκε στον ψυχικό κόσμο των στρατιωτών από την «τρομερή είδηση» του θανάτου του Ιωάννη Μεταξά (Ι.Μ.) (Τετάρτη 29 Ιανουαρίου 1941) και παρατίθενται οι σχετικές Διαταγές και το από 29 Ιανουαρίου 1941 Διάγγελμα του Βασιλέως Γεωργίου Β’ «Προς τας ενόπλους δυνάμεις ξηράς, θαλάσσης και αέρος με το οποίο εκθειάζεται η προσωπικότητα του Ι.Μ. ως εξής: «Ο Πρωθυπουργός μου Ι.Μ. ο οποίος τη επινεύσει (=με τη συναίνεσή) μου την ιστορικήν αυγήν της 28ης Οκτωβρίου 1940 αντέταξε εις τον βάναυσον επιδρομέα το υπερήφανον «ΟΧΙ», απέθανεν. Εγώ εστερήθην πολυτίμου συνεργάτου, το Έθνος πατρικού και άξιου κυβερνήτου, ο στρατός βαθύτατα πεπειραμένου προστάτου και συμβούλου. Η απώλεια δι’ όλους μας είναι σκληρά, σκληροτάτη, αλλά η Ελλάς, όπως την ονειροπόλει ο εκλιπών Αιωνία και Αθάνατος. Αι αρεταί του, αρεταί γνησίως Ελληνικαί. Πίστις, Φιλοπατρία, Αυταπάρνησις πρέπει να εμπνέουν όλους Σας…».
Με το ίδιο πνεύμα εμφορείται και η προς Αξιωματικούς, Υπαξιωματικούς, στρατιώτες και σμηνίτες Ημερήσια Διαταγή της 29ης Ιανουαρίου 1941 του Αρχιστρατήγου Αλεξ. Παπάγου στην οποία αναγράφονται υψηλοφρόνως μεταξύ άλλων. «Με βαθυτάτην λύπην σας αναγγέλλω τον θάνατον του Πρωθυπουργού της Ελλάδος Ι.Μ. συμβάντα την νύχτα της 28ης προς 29ην τρέχοντος κατόπιν βραχείας ασθενείας. Αφοσιωμένοι και συσπειρωμένοι περί την Α.Μ. τον Βασιλέα και την Κυβέρνησιν συνεχίσατε… το ιστορικόν έργον της προασπίσεως της Ελευθερίας και ακεραιότητος της φιλτάτης πατρίδος μας, το οποίον σας έχει ανατεθεί. Η μόνη σκέψις, ήτις πρέπει να μας καθοδηγή είναι: «Όλοι και όλα διά τον πόλεμον μέχρι της τελικής νίκης».
Στο δε Γ’ Μέρος σημειώνονται γεγονότα από 8 Μαρτίου 1941 έως 20 Απριλίου 1941. Φρικτό το θέαμα της πορείας των Ιταλών αιχμαλώτων. Γράφει μεταξύ άλλων: «Είδα κάτι που, εφόσον δεν θα δω κάτι φρικαλεότερο, θα το θυμάμαι σ’ όλη μου τη ζωή. Ένας φοβερά κρυοπαγημένος Ιταλός περνούσε κρατώντας στην πλάτη του άλλον συνάδελφό του ελεεινά κρυοπαγημένο που τα πόδια του είχαν πάρει άλλο σχήμα και το χρώμα της σήψεως. Μεγάλη, περιγράφεται, η αγωνία των στρατιωτών περιμένοντας γράμμα από τους οικείους τους. Συνάμα καταχωρίζονται και συναισθήματα ευθυμίας, όπως τα αναδυόμενα από τις πρωταπριλιάτικες φάρσες και τις όμορφες ανοιξιάτικες βραδιές. Παρεμβάλλονται, δε, και πολιτικά γεγονότα σε βαλκανικά κράτη, όπως το στρατιωτικό κίνημα της 27ης Μαρτίου 1941 στη Σερβία και η κήρυξη του πολέμου της Γερμανίας κατά της Σερβίας και της Ελλάδος την Κυριακή 6 Απριλίου 1941, η επακολουθήσασα την 9η Απριλίου 1941 κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς. Η καταγραφή των συμβάντων τελειώνει την Κυριακή του Πάσχα 20 Απριλίου 1941.
Έπεται το «Ημερολόγιο Αιχμαλωσίας», στο οποίο ο Παναγιώτης Νικόπουλος καταγράφει τα βιώματά του ως εξόριστος σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στο Γκρατς της Αυστρίας κατανεμημένα σε δύο Μέρη. Στο Α’ περιλαμβάνονται βιώματα από 10 Ιουλίου 1944 έως 27 Μαρτίου 1945. Φοβερή η περιγραφή των συναισθημάτων κατά τους συχνούς βομβαρδισμούς του Γκρατς από την αεροπορία των συμμαχικών κατά του Άξονος δυνάμεων. Το, δε, Β’ Μέρος αναφέρεται σε γεγονότα από 7ης Μαΐου έως 21 Αυγούστου 1945 όταν και επιστρέφει στην Αθήνα.
Έπεται το Επίμετρο όπου η Ελένη Κούκη σχολιάζει γενικά τα Ημερολόγια του Π.Ν. κι ερμηνεύει ορισμένα γεγονότα. Το βιβλίο επιστέφεται με φωτογραφίες του Π.Ν., σχετικών εγγράφων υποβοηθούντων την τεκμηρίωση των κειμένων και με Ευρετήριο κυρίων Ονομάτων, Τοπωνυμίων με τη σελίδα που απαντώνται. Περισπούδαστο εξαίρετο ανάγνωσμα το βιβλίο «Τα Ημερολόγια του Παν. Νικόπουλου, ενδιαφέρουσα πηγή γνώσεων για κάθε φιλίστορα και ιδιαιτέρως για τους μελετητές της σύγχρονης Ιστορίας του Ελληνοϊταλικού Πολέμου.
***
Β’ Το βιβλίο του John Gould «Αρχαία Ελληνική Τραγωδία και Τελετουργία», σχ. 14 Χ 21 εκ. πανόδετο με κουβερτούρα φέρουσα μακέτα της Εριφύλης Αράπογλου με πίνακα «Ικέτισσα» 1937 του Πάμπλο Πικάσο και σελ. 383, σε μετάφραση του Βαΐου Λιαπή, ο οποίος μάς πληροφορεί προλογικά ότι ο καθηγητής Τζων Γκουλντ (1927-2001) υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους μελετητές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και ιδιαίτερα του Ηροδότου και της Τραγωδίας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και το 1953 ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το 1968 κατέστη καθηγητής των αρχαίων Ελληνικών στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Ουαλικού Πανεπιστημίου Σουόνση, ενώ το 1974 κατέλαβε την έδρα αρχαίων Ελληνικών H.O.Wils του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ και το 1991 εξελέγη Εταίρος της Βρετανικής Ακαδημίας.
Το περιεχόμενο του τόμου καλύπτουν τα άκρως ενδιαφέροντα για την επιστήμη της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας δέκα μελετήματα: 1. «Ικετεία», 2. «Η διαγραφή του χαρακτήρα και η «ανθρώπινη αναγνωρισιμότητα» στην αρχαία ελληνική τραγωδία», 3. «Για να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική θρησκεία», 4. «Η γιορτή της μητέρας. Σημείωση από τις «Βάκχες του Ευριπίδη»». 5. «Η γλώσσα του Οιδίποδα», 6. «Ο Οιδίπους και η Αντιγόνη στη Θήβα», 7. «Ο Διόνυσος και το καραβάνι με τους χίπιδες. Τελετουργία, μύθος και μεταφορά στη διονυσιακή λατρεία», 8. «Κι ας πούμε ιστορίες θλιβερές για βασιλιάδες που πέθαναν. Το τραγικό δράμα ως αφήγηση», 9. «Η τραγωδία και το συλλογικό βίωμα», 10. «Ο μύθος, η μνήμη και ο Χορός: Ο τραγικός ορθολογισμός». Όπως αντιλαμβανόμαστε πρόκειται για μελετήματα που ερμηνεύουν πολλές πτυχές του αρχαίου δράματος και ιδιαιτέρως της τραγωδίας. Οπωσδήποτε αφορούν όλους όσοι αγαπούν τον αρχαιοτραγικό λόγο και ιδιαίτερα τους φιλολόγους και ειδικούς μελετητές αυτού. Τα κείμενα προσφέρονται με πειστικό, επιχειρηματικό λόγο οφειλόμενο στην άκρως επιτυχή μετάφραση του Βαΐου Λιαπή, την οποία επιμελήθηκε εμβριθώς η Μαρία Γαργαρώνη.
Ο τόμος τελειώνει με Ευρετήριο κυρίων ονομάτων, εννοιών, όρων με τη σελίδα που απαντώνται και χωρίων από έργα των Αισχύλου, Ευριπίδη, Σοφοκλέους, Ομήρου, Ηροδότου, Πλάτωνος.
***
Γ’ Η τρίτη έκδοση αφορά την κωμωδία του Μολιέρου «Αμφιτρύων» σε μετάφραση Χρύσας Προκοπάκη, την οποία αφιερώνει στη μνήμη του Λευτέρη Βογιατζή.
Πρόκειται για πανόδετο τόμο σχ. 16 Χ 12,5 εκ., σελ. 125, με κουβερτούρα, στην οποία κάτω από τον τίτλο εικονίζεται γκραβούρα του 1682 του Pierre Brissart με θέμα ειλημμένο από την Γ’ σκηνή της κωμωδίας «Ο Δίας μέσα σ’ ένα νέφος». Αριστερά του ο Ερμής, κάτω η Αλκμήνη, ο Αμφιτρύων και ο Σωσίας. Στο τέλος η μεταφράστρια μάς ενημερώνει για τον τρόπο που ακολούθησε στην προσπάθειά της, για τα πρόσωπα της κωμωδίας, τη γλώσσα, το ύφος, τη στιχουργία, τον Μολιέρο, τον αντίκτυπο που είχε στον «Βασιλιά Ήλιο» Λουδοβίκο ΙΔ’ και στην εις βάθος ερμηνευτική προσέγγιση του όλου μύθου της κωμωδίας.
Εξαίρετη κι αυτή η έκδοση κι αρμόζουν εκ μέσης καρδίας θερμά συγχαρητήρια στο Δ.Σ. του Μ.Ι.Ε.Τ. με Πρόεδρο τον ελλογιμώτατο Κώστα Μιχαηλίδη και στις υπευθύνους των περισπούδαστων αυτων εκδόσεων εριτιμες κυρίες Κωστούλα Σκλαβενίτη κι Αντιγόνη Φιλιπποπούλου. Να ’ναι όλοι τους υγιείς κατ’ άμφω και να ’χουν τον άνωθεν Φωτισμό ώστε σύμψυχοι να συνεχίσουν αυτήν την αξιομίμητη πνευματική προσπάθεια.