Η 19η Οκτωβρίου 1944 αποτελεί μία ημερομηνία ορόσημο στη σύγχρονη Ιστορία του Βόλου, αφού τότε απελευθερώθηκε από τους Γερμανούς. Φέτος συμπληρώνονται 71 χρόνια από την ημέρα εκείνη που σήμανε το τέλος των μεγάλων δεινών που γνώρισε η πόλη από τους κατακτητές. Η «μαύρη» περίοδος της Κατοχής, που διήρκησε τρία χρόνια κι επτά μήνες, έληξε εκείνο το πρωινό της Πέμπτης όταν οι πρώτοι έφιπποι άνδρες του ΕΛΑΣ μπήκαν στην πόλη δίνοντας το σύνθημα της απελευθέρωσης. Η «Θ» στη σημερινή αναδρομή της παρουσιάζει τα γεγονότα εκείνων των ημερών, ενώ μέσα από μαρτυρίες της εποχής προσεγγίζει όλα όσα συνέβησαν το 1944 κι από το ενωτικό κλίμα που επικρατούσε τότε οδηγηθήκαμε στον εμφύλιο διχασμό.
Οι θυσίες των Βολιωτών υπήρξαν μεγάλες και ο αγώνας της Αντίστασης στην περιοχή μας βάφτηκε με αίμα, τόσο των αγωνιστών που πολέμησαν για την ελευθερία, όσο και των αθώων θυμάτων των ναζιστικών στρατευμάτων και των δοσίλογων συνεργατών τους. Έτσι, όταν οι στρατιώτες του ΕΛΑΣ εισήλθαν ως ελευθερωτές στο Βόλο, η αντίδραση του κόσμου ήταν συγκλονιστική.
Μία απέραντη λαοθάλασσα είχε πλημμυρίσει τους δρόμους της πόλης. Συνθήματα για την ελευθερία ακούγονταν παντού, ενώ ελληνικές σημαίες κυμάτιζαν στα χέρια εκείνων που γιόρταζαν την αποχώρηση των Γερμανών.
Οι φωτογραφίες που υπάρχουν από την απελευθέρωση του Βόλου παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Πρόκειται για ξεχωριστά τεκμήρια που λήφθηκαν από τους φωτογράφους της εποχής και αποτυπώνουν το σκηνικό που επικράτησε πριν από 71 χρόνια στην πόλη.
Συγκλονιστικά είναι και τα δημοσιεύματα της εποχής, αφού ο τοπικός Τύπος περιέγραψε μοναδικά την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων, όπως φαίνεται και από το παρακάτω απόσπασμα: «Ο Βόλος στις 19/10/1944 και προτού βραδυάσει, αντίκριζε με τα μάτια της ψυχής του, το θεσπέσιο όραμα της ατίμητης λευτεριάς, που ξαναγύριζε έπειτα από χωρισμό 3,5 ετών. Και ξαναγύριζε περήφανα, γιατί το έθνος για να κάνει γρήγορο, όσο και τιμημένο το γυρισμό της, γνώρισε όλες τις θυσίες και τις πιο πικρές δοκιμασίες. Το βράδυ της ίδιας ημέρας, λαός και στρατός, ο στρατός που δημιουργήθηκε στα βουνά εκ του μηδενός και κατέβαινε στην πόλι ύστερα από πολλούς αγώνες, με περήφανη την σημαία, ενώνονταν σε παραλήρημα χαράς και πατριωτικού ενθουσιασμού. Η 19η Οκτωβρίου 1944 θα μείνη για τον τόπο μας ημέρα ιστορική».
Ο Γιάννης Κουτής, προϊστάμενος του Τμήματος Μουσείων του Δήμου Βόλου, σχολιάζοντας τα γεγονότα του 1944, θα πει: «Οι Γερμανοί αποχωρούν μέσα σε κλίμα έντονης βίας, ενώ δεν πρέπει να μας προκαλούν εντύπωση οι καταστροφές που κάνουν σε υποδομής της πόλης, δείχνοντας το μίσος τους μέχρι και την τελευταία στιγμή. Ο Βόλος απελευθερώθηκε μία εβδομάδα μετά την Αθήνα, όπου από τις 18 Οκτωβρίου είχε εγκατασταθεί ήδη η κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γεώργιου Παπανδρέου. Ακόμη και σήμερα μας εντυπωσιάζει η αντίδραση του κόσμου και ο τρόπος που πανηγύρισε μετά από 3,5 χρόνια σκλαβιάς που κυριάρχησαν ο φόβος και ο τρόμος. Οι Βολιώτες εκείνης της εποχής δεν είχαν την πολυτέλεια να σκεφτούν κάτι άλλο, παρότι στην υπόλοιπη Ευρώπη ο πόλεμος συνεχιζόταν και το τέλος του Β’ Παγκοσμίου θα ερχόταν αργότερα. Το στοιχείο που κυριάρχησε τότε στο Βόλο ήταν η ευφορία όλων, η οποία όμως κράτησε για λίγο. Βέβαια οι συνθήκες στην επαρχία ήταν διαφορετικές σε σύγκριση με τα όσα έγιναν στην Αθήνα, όπου λίγες εβδομάδες αργότερα θα έχουμε τα Δεκεμβριανά, τον προάγγελο του Εμφυλίου και τη συμφωνία της Βάρκιζας».
Οι τελευταίες ημέρες της Κατοχής
Οι τελευταίες ημέρες της Κατοχής δεν κύλησαν αναίμακτα για το Βόλο, ενώ η φυγή των Γερμανών συνοδεύτηκε από αιματηρές συγκρούσεις με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Η πείνα και οι εκτελέσεις αποτέλεσαν το φρικαλέο δίπτυχο της ιταλογερμανικής παρουσίας στο Βόλο. Οι παλαιότεροι ακόμη θυμούνται την αιματοβαμμένη Κίτρινη Αποθήκη, τους δεκάδες νεκρούς από το λιμό που κορυφώθηκε το 1942, τις φυλακές στην οδό Αλεξάνδρας, το ολοκαύτωμα σε Δράκεια και Ριζόμυλο, αλλά και τις μαζικές εκτελέσεις σε πολλά άλλα χωριά.
Η αποχώρηση των Γερμανών από τα εδάφη της Θεσσαλίας έγινε τμηματικά. Από τις αρχές Οκτωβρίου στο λιμάνι του Βόλου άρχισαν να καταπλέουν πλοία που μετέφεραν εδώ στρατεύματα από τη Νότια Ελλάδα και τα νησιά. Στις 11/10 έχουμε την πρώτη επιδρομή της βρετανικής αεροπορίας στην πόλη, που έπληξε ένα γερμανικό πλοίο, ενώ δύο ημέρες αργότερα αεροπλάνα της RAF προκαλούν βαρύτατες απώλειες στις γερμανικές δυνάμεις, με τον Βόλο να συγκλονίζεται από τον βομβαρδισμό.
Τα κατοχικά στρατεύματα συνέχιζαν να αποχωρούν οδικώς με προορισμό τη Λάρισα, υπό την προστασία του πυροβολικού που έβαλε εναντίον των ανταρτών στα υψώματα του Κάκκαβου και του Λατομείου. Ωστόσο, οι άνδρες του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ δεν πτοούνται και επιτίθενται με επιτυχία στις γερμανικές φάλαγγες, που υπέστησαν σημαντικές απώλειες καθ’ οδόν προς τη γειτονική Λάρισα. Οι εναπομείνασες γερμανικές δυνάμεις προτού αποχωρήσουν, άρχισαν τις καταστροφές σε υποδομές της πόλης. Αρχικά κατέστρεψαν το σιδηρόδρομο, ενώ επόμενος στόχος τους ήταν το λιμάνι του Βόλου. Εν τέλει ανατινάχθηκε μόνο ένα μέρος του λιμενοβραχίονα, παρότι είχαν υπονομεύσει με εκρηκτικά ολόκληρο το λιμένα.
Το βράδυ της Τετάρτης 18 Οκτωβρίου κύλησε με αγωνία για χιλιάδες Βολιώτες, αφού εκφράζονταν φόβοι για νέο χτύπημα των Γερμανών. Ενδεικτικές ήταν οι φήμες για την ανατίναξη του κτιρίου Παπαστράτου στην παραλία, οι οποίες, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσαν τεράστια ανησυχία σε ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, αλλά στο τέλος οι διαδόσεις δεν επιβεβαιώθηκαν προς μεγάλη ανακούφιση όλων.
Οι ώρες κύλησαν με αγωνία, αλλά το βαρύ σκοτάδι της σκλαβιάς διαλυόταν μία για πάντα, ενώ στον ορίζοντα γλυκοχάραζε η πολυπόθητη ελευθερία. Καθώς ξημέρωνε η Πέμπτη, οι κρίκοι από τα δεσμά της Κατοχής έσπαζαν και οι Βολιώτες ετοιμάζονταν να αναπνεύσουν και πάλι ελεύθεροι.
Η «Θ» περιέγραψε με γλαφυρό τρόπο την απελευθέρωση του Βόλου, με το ρεπορτάζ της εποχής να αναφέρει: «Χιλιάδες Βολιώτες και κάτοικοι των χωριών έφτασαν με πανηγυρικές πομπές για να ζητωκραυγάσουν τους ηγέτες της Αντιστάσεως. Οι τελευταίοι μιλώντας από τους εξώστες της πολυκατοικίας Στούμπου, ξεσήκωναν τα πλήθη κι ανέβαζαν τον ενθουσιασμό τονίζοντας το γεγονός της ημέρας, την ημέρα που αργεί, αλλά πάντα φτάνει. Νέοι με τηλεβόες καλούσαν το λαό να γιορτάση το γεγονός: «Προσοχή-προσοχή: Ο Βόλος είναι ελεύθερος». Παράλληλα καλούσαν τον κόσμο να υποδεχθή τα πρώτα αντάρτικα που θα έφταναν. Αργά το βράδυ της ίδιας ημέρας ο Βόλος έλαμψε από φως. Η πόλις βγήκε από την αφάνεια μετά από σκοτάδια τόσων μηνών, λες και ξαναγεννήθηκε».
Η πορεία από την απελευθέρωση στο διχασμό
Όσοι μετείχαν στις πανηγυρικές εκδηλώσεις εκείνων των ημερών, σίγουρα δεν φαντάζονταν την τροπή που θα έπαιρναν τα πράγματα λίγο αργότερα κι ότι η Ελλάδα θα πληγωνόταν τόσο βαθιά από τον Εμφύλιο που θα ξεσπούσε. Το ενωτικό κλίμα της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς (οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τη χώρα μας δύο εβδομάδες αργότερα και πιο συγκεκριμένα στις 3/11/44) γρήγορα αποτέλεσε παρελθόν.
Ακολούθησαν οι ένοπλες συγκρούσεις στην Αθήνα ανάμεσα στους στρατιώτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ απέναντι στο κοινό μέτωπο των Βρετανών και των κυβερνητικών δυνάμεων, τα γνωστά σε όλους «Δεκεμβριανά», τα οποία τερματίστηκαν με την υπογραφή της συνθήκης της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945.
Βέβαια, όσο πλησιάζαμε προς την απελευθέρωση από τα γερμανικά στρατεύματα είχαν διαφανεί οι εύθραυστες ισορροπίες, κυρίως όσον αφορά στη νομή της εξουσίας στη μεταπολεμική Ελλάδα ανάμεσα στην αστική τάξη και τις δυνάμεις της Αριστεράς, αλλά και την παρέμβαση των Συμμάχων και ιδιαίτερα των Βρετανών. Ήδη από τα χρόνια της Κατοχής υπήρχε συγκρουσιακό κλίμα ανάμεσα στον ΕΛΑΣ, το ένοπλο τμήμα του ΚΚΕ, με τον ΕΔΕΣ του στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, ενώ παράλληλα είχαμε τις συμπλοκές ανάμεσα στις αντιστασιακές ομάδες και τα Τάγματα Ασφαλείας που ίδρυσε η δοσίλογη κυβέρνηση Ράλλη.
Ο κ. Πολύβιος Γκέλης, πρόεδρος του παραρτήματος Βόλου της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης/Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, μίλησε για το σκηνικό της περιόδου εκείνης και θυμήθηκε χαρακτηριστικές στιγμές μίας εκ των πλέον «σκοτεινών» περιόδων της σύγχρονης Ιστορίας μας. Αναφέρθηκε επίσης στον Άρη Βελουχιώτη, τον οποίον ακολούθησε για ένα διάστημα μετά τη διαφωνία του με την συμφωνία της Βάρκιζας. Ο πρόεδρος της Π.Ε.Α.Ε.Α./Δ..Σ.Ε. Βόλου σχολίασε την απόφαση του ηγέτη του ΕΛΑΣ να αντιταχθεί στην εντολή του Κομμουνιστικού Κόμματος για αφοπλισμό, αν και δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι ο Βελουχιώτης αρχικά συνυπέγραψε στη Βάρκιζα, αλλά στη συνέχεια έκανε λόγο για «προδοσία των απλών ανταρτών» και ξεκίνησε νέο αντάρτικο που κατέληξε με την αυτοκτονία του στην Άρτα καταδιωκόμενος από κυβερνητικές δυνάμεις.
«Μετά την απελευθέρωση έγιναν λάθη. Λάθη πολλά», θα πει ο κ. Γκέλης, που γύρισε πίσω το χρόνο αρκετές δεκαετίες, για να συμπληρώσει: «Ο Άρης (σ.σ. Βελουχιώτης) δεν ήθελε τη συμφωνία της Βάρκιζας, αυτή είναι η αλήθεια. Διαφώνησε με την εντολή του κόμματος να παραδώσουμε τα όπλα κι έτσι γυρίσαμε πίσω στο βουνό. Τότε δεν θέλησε να περάσουμε στην Αλβανία, για να μην αφοπλιστούμε από τον Χότζα, αν και ήμουν μεταξύ εκείνων που πρότεινα να περάσουμε τα σύνορα. Ήταν ανένδοτος κι έτσι στο τέλος πήρα την ομάδα μου κι επιστρέψαμε στην Καρδίτσα, όπου έδρασα νωρίτερα στην Κατοχή. Τελικά το 1946 με συνέλαβαν και καταδικάστηκα ως εγκληματίας πολέμου, επιβάλλοντάς μου την ποινή της εξορίας. Το 1949 συνελήφθη και η συχωρεμένη η γυναίκα μου, η Αγγελική Ιωαννίδου, η οποία εκτοπίστηκε κι εκείνη. Μετά ήρθε ο Εμφύλιος και σμίξαμε ξανά το 1956. Είχαμε παντρευτεί το 1942, μέσα στην πείνα, αλλά μετά ζήσαμε χωριστά πολλά χρόνια, αφού μας εξόρισαν και τους δύο. Έφαγε πολύ ξύλο τότε, της κατέστρεψαν τα νεφρά, που ήταν και η αιτία που την έχασα τελικά. Είχα προσφερθεί να γίνω εγώ δωρητής και να κάνει μεταμόσχευση, αλλά δεν μ’ άφησαν οι γιατροί, μια και η κατάστασή της ήταν ήδη άσχημη κι έτσι για χρόνια έκανε αιμοκάθαρση».
Ο 95χρονος, πλέον, αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, ο οποίος όμως παραμένει ακμαίος, δεν έκρυψε ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να πάρουν διαφορετική τροπή: «Ήταν τραγικό που μετά από τόσες θυσίες που έκανε ο ελληνικός λαός στα χρόνια της Κατοχής, δεν μπόρεσε να χαρεί την απελευθέρωση. Μεγάλο μερίδιο είχαν οι Εγγλέζοι, που επενέβαιναν απροκάλυπτα, ενώ με την Συμφωνία της Καζέρτας που πήραν ο Σιάντος και ο Ιωαννίδης έριξαν κυριολεκτικά τον ΕΛΑΣ πάνω στον στρατηγό Σκόμπυ. Τόσο στο Λίβανο, όσο και στην Καζέρτα υπήρξαν λανθασμένοι χειρισμοί και μάλιστα σε μία εποχή που ο ΕΛΑΣ ήταν παντοδύναμος. Οι συμφωνίες εκείνες μας κόστισαν ανεπανόρθωτα στον αγώνα μας».
Ωστόσο, ο κ. Γκέλης δεν έκρυψε ότι η ταραγμένη εκείνη περίοδος πρέπει να αποτελέσει παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενιές, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Πάντα πρέπει να θυμόμαστε όσα έγιναν τότε. Είναι ιστορικό χρέος. Κάποτε με κάλεσαν σε ένα Λύκειο παραμονή του εορτασμού του «Όχι» και μίλησα στα παιδιά. Ήταν κι ένας ιερέας εκείνη την ημέρα στη γιορτή του σχολείου. Όταν ολοκλήρωσα την ομιλία μου, ήρθε μ’ αγκάλιασε και μου είπε: «Αυτά που είπες σήμερα, ήταν όλα αλήθεια». Οι νέοι πρέπει να μάθουν όσα συνέβησαν εκείνη την εποχή. Για τις θυσίες στο αλβανικό μέτωπο, αλλά και τα δεινά που τραβήξαμε από τους κατακτητές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης τους δοσίλογους και τους ΕΑΣΑΔ-ίτες, που σκόρπιζαν το φόβο στην ύπαιθρο τρομοκρατώντας τον κόσμο. Έκαναν εφόδους στα χωριά, αλώνιζαν κυριολεκτικά και πολλοί εξαναγκάστηκαν να επιστρέψουν στο βουνό. Όλα αυτά είναι γεγονότα αδιαμφισβήτητα, γι’ αυτό θα το ξαναπώ: Το χειρότερο όλων είναι η λησμονιά».