Άρθρα

Arcimboldo vs Vivaldi: Δριμύτητα και Θαλπωρή του χειμώνα

Tου Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ

χειμών δριμύς επέρχεται μικρό μου
μάζεψε τα ξερόκλαδα ν’ ανάψεις
φωτιά για τους νεκρούς
που ξεπαγιάζουν
Ορέστης Αλεξάκης, Χειμών δριμύς

Κοινό στοιχείο οι ομότιτλες δημιουργίες τους: Ο Arcimboldo και ο Vivaldi δημιούργησαν, ο πρώτος στη ζωγραφική, ο άλλος στη μουσική, ένα έργο που ονομάζεται «Οι τέσσερεις εποχές».
Ο Arcimboldo, επέλεξε να αναπλάσει τις εποχές μέσω της προσωποποίησης: Τις ξανάφερε στη ζωή, τις έδωσε φωνή, τις διαμόρφωσε σε χαρακτήρες που μέσα από την αλληγορία της υπερβολής, των χρωματικών εντάσεων συστήνονται σε ένα σκηνικό ρητορικής. Στους πίνακές του, η μεγαλοπρεπής και πληθωρική φύση παραπέμπει στο μεγαλείο της εξουσίας.

Μάλλον άγνωστος στο κοινό ο Giuseppe Arcimboldo, Ιταλός αναγεννησιακός ζωγράφος γεννήθηκε στο Μιλάνο το 1526. Υποθέτουν ότι έμαθε τα βασικά στο εργαστήριο του πατέρα και των θείων του, και στη συνέχεια ότι εργάστηκε ως σχεδιαστής βιτρό, ζωγράφος διαφόρων διακοσμήσεων (οικόσημα, πανό, πόρτες). Το 1562, έφυγε από το Μιλάνο και πήγε στη Βιέννη για να καταλήξει στη συνέχεια στην Πράγα, στην αυλή του Ροδόλφου των Αψβούργων. Αναδείχθηκε στη συνέχεια επίσημος ζωγράφος του διαδόχου Μαξιμιλιανού ΙΙ. Εκεί ο Arcimboldo επινόησε διάφορες κατασκευές, παιχνίδια, κοστούμια και σκηνικά για τελετές της αυτοκρατορικής αυλής. Στην εποχή του ήταν δημοφιλής για τις πριγκηπικές τελετές και τα πορτρέτα που δημιούργησε. Παραδομένος στη λήθη μετά τον θάνατό του το 1593 στο Μιλάνο, επανέρχεται στο προσκήνιο το 19ο αιώνα από τους σουρεαλιστές, ιδιαίτερα από τον Salvador Dali. Οφείλουμε στη μεγαλοφυία του Roland Barthes την περισπούδαστη ανάλυση των έργων του και κυρίως τη συσχέτιση ανάμεσα στις υπερφυσικές μορφές και τη χρωματική πανδαισία με την τέχνη της ρητορικής.

«Οι τέσσερεις εποχές» είναι μια σύνθεση που αποτελείται από τέσσερα πρόσωπα. Ο Arcimboldo παρήγαγε αυτούς τους πίνακες προς τιμή του Μαξιμιλιανού, του μαικήνα του. Κυρίαρχο θέμα στην εναλλαγή των εποχών, η δύναμη του αυτοκράτορα που παραμένει ακλόνητη στον χρόνο. Τα αντικριστά πορτρέτα των τεσσάρων εποχών συνομιλούν μεταξύ τους σε μια ρητορική έξαρση.

Από απόσταση, ο πίνακας αντιπροσωπεύει το πορτρέτο ενός άνδρα ή μιας γυναίκας. Από κοντά, ανακαλύπτουμε ότι το πρόσωπο είναι φτιαγμένο με εικόνες. Ο χειμώνας είναι ένας ηλικιωμένος με έντονα τα σημάδια του χρόνου. Το πρόσωπο και ο λαιμός σχηματίζονται από ένα παλιό κούτσουρο. Τα μαλλιά αποτελούνται από μπερδεμένα κλαδιά στα οποία αναρριχάται ο κισσός. Ένα περίβλημα καλαθοπλεκτικής χρησιμεύει ως μανδύας με κεντημένα δύο σταυρωμένα ξίφη που αντιπροσωπεύουν το οικόσημο της Σαξονίας. Δύο λεμόνια, εσπεριδοειδή που ωριμάζουν τον χειμώνα, στολίζουν το στήθος.

Με μια πρώτη ματιά η αίσθηση είναι αποκρουστική. Ο μύκητας ανάμεσα στα χείλη μοιάζει με υπερτροφικό, καρκινικό, φρικτό όργανο: Σαν το πρόσωπο ενός άνδρα που μόλις πέθανε, φυτεμένο στο στόμα προκαλεί την αγωνία της ασφυξίας. Τα χρώματα είναι ψυχρά, το δέντρο απογυμνωμένο από φύλλα. Ο Χειμώνας, που αποτελείται από νεκρό φλοιό, έχει το πρόσωπό του καλυμμένο με φλύκταινες και φολίδες. Το πρόσωπο μοιάζει να έχει μια αηδιαστική δερματική νόσο, πιτυρίαση ή ψωρίαση. Στο τέλος όμως η Βακχική μάσκα, οι σπονδές και οι κορυβαντισμοί βγαλμένοι από το σύμπαν των Διονυσιακών εορτών επιβάλλουν την κυρίαρχη αίσθηση. Είναι η συνάντηση, η διαμάχη του θείου με το ανθρώπινο.

Στο πολιτιστικό περικείμενο της εποχής, υπάρχει μια αντιστοιχία ανάμεσα στον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο: Η αυτοκρατορική δύναμη νομιμοποιείται από το θέαμα της φύσης. Οι Αψβούργοι βρίσκονται στο επίκεντρο μιας αυτοκρατορίας όπου βασιλεύει η αρμονία και η τάξη. Ο Μαξιμιλιανός, ενθουσιασμένος από τα εγκωμιαστικά για τη δυναστεία του έργα, τα εκθέτει στο ανάκτορο, τα προσφέρει στους φίλους του και στα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Είναι η εποχή της εξερεύνησης του κόσμου: Ανακάλυψη της φύσης, αρχή των πειραματικών επιστημών. Στη μουσική ο Arcimboldo βρίσκει την αντιστοιχία ανάμεσα στα χρώματα και στις μουσικές νότες (λευκό = χαμηλός ήχος, μαύρο = υψηλός ήχος) και επινοεί ένα χρωματικό πιάνο!

Στον αντίποδα της εικονιστικής έξαρσης και της υψιπετούς αναπαράστασης του Ιταλού ζωγράφου, η μουσική του Vivaldi είναι η θαλπωρή της ζεστασιάς δίπλα στο τζάκι, όταν έξω η νεροποντή δίνει τον δικό της ξέφρενο ρυθμό της εποχής. Η επίμονη ρυθμική υπόκρουση, που απεικονίζει τις σταγόνες της βροχής, αντικαθίσταται από μακριές και παγωμένες νότες της ορχήστρας. Η μελωδία του σόλο βιολιού ξεδιπλώνεται τότε μόνη της, στο ψυχρό περιβάλλον και την ακινησία μιας ορχήστρας που ανταποκρίνεται στην πρόκληση της υλοποίησης της σιωπής.

Ο Vivaldi γνώρισε την αποθέωση ανάμεσα σε βασιλιάδες και πρίγκιπες, έπαιξε βιολί ακόμη και μπροστά στον Πάπα. Μετά τον θάνατό του η μουσική του ξεχάστηκε για δύο αιώνες. Ανακαλύφθηκε ξανά στα μέσα του 20ού αιώνα για να αποκτήσει δημοτικότητα, παρόμοια με εκείνη που απολάμβανε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο Vivaldi γεννήθηκε το 1678 στη Βενετία και ήταν γόνος πολύτεκνης οικογένειας. Η ορχήστρα του αποτελούνταν κυρίως από κατοίκους της Pietà – καταφύγιο φτωχών και ορφανών κοριτσιών. Συνέθεσε για αυτό το ταλαντούχο συγκρότημα, διάσημο σε όλη την Ευρώπη. Οι επισκέπτες έμεναν έκπληκτοι όταν έβλεπαν τις νεαρές γυναίκες να παίζουν μουσικά όργανα τόσο ογκώδη ή «ασυνήθιστα» όπως το φαγκότο και το κλαρίνο. Το θέαμα, γυναίκες να παίζουν στο κοινό, θεωρήθηκε ακατάλληλο, γι’ αυτό η ορχήστρα τοποθετημένη σε μια γκαλερί, ή πίσω από ένα μεταλλικό πλέγμα προστατεύονταν από τα αδιάκριτα μάτια. Μετά από 40 χρόνια στην Pietà καταξιωμένος έφθασε στη Βιέννη προσκεκλημένος του αυτοκράτορα Καρόλου του VI. Ο αιφνίδιος θάνατος του τελευταίου άφησε τον Vivaldi χωρίς στήριξη και τον επόμενο χρόνο υπέκυψε από τα προβλήματα άσθματος που είχε. Θάφτηκε σε απόλυτη φτώχεια. Η θέση του τάφου του έχει χαθεί. Τα οστά του πιθανώς βρίσκονται κάτω από ένα εμπορικό κέντρο ή έναν πύργο γραφείων.

Ο Vivaldi έζησε προς το τέλος μιας σημαντικής περιόδου στην ιστορία της μουσικής, την εποχή του Μπαρόκ, η οποία διήρκεσε από το 1600 έως το 1750 περίπου. Ήταν μια συναρπαστική εποχή, που χαρακτηρίζεται από το πνεύμα της περιπέτειας και της ανακάλυψης. Οι αστρονόμοι Κοπέρνικος και Γαλιλαίος εξερευνούσαν τον ουρανό και αποκάλυπταν το Ηλιοκεντρικό σύστημα. Ο Anton van Leeuwenhoek ανακάλυψε έναν εντελώς νέο κόσμο κάτω από τον φακό του μικροσκοπίου – βακτήρια, κύτταρα αίματος κ.λπ. Ο William Harvey ανακάλυψε την κυκλοφορία του αίματος. Μεσουρανούσαν μεγάλοι συνθέτες: Bach και Telemann στη Γερμανία, Handel και Purcell στην Αγγλία, Couperin και Rameau στη Γαλλία.

Στη μουσική δημιουργία του Vivaldi κίνηση, αντιθέσεις και αντηχήσεις συνθέτουν εικόνες που μεταφέρουν τον ακροατή στο σκηνικό της κάθε εποχής. Τα υπέροχα άλματα από τη μια εγγραφή στην άλλη, ηχητικές περιγραφές φυσικών φαινομένων όπως καταιγίδες, άνεμος, βροχή, έντονες αντιθέσεις μεταξύ της εσωτερικής θαλπωρής και της εξωτερικής δριμύτητας, εύρη που ανεβαίνουν και κατεβαίνουν σαν απόκρημνα βουνά.

Ο Χειμώνας ως παρακμή και τιμωρία, ο Χειμώνας ως λυκόφως και αποκάλυψη, ο Χειμώνας ως προάγγελος της Άνοιξης, ο Χειμώνας στη θαλπωρή της ευμάρειας με «τα ξυλιασμένα δάχτυλα του θαύματος» να «ρωτούν που είναι η φάτνη», αλλά να επιζητούν κι αυτά τη «σεβαστή, ασύλληπτη του θαύματος / θερμαντική ανάγκη»(Κ. Δημουλά).

Προηγούμενο ΆρθροΕπόμενο Άρθρο
Μοιραστείτε το