Του Δημήτρη Σιάτρα
Προοιμιακός λόγος
Ο άνθρωπος, στη μακρόχρονη ιστορία του, επέδειξε και επιδεικνύει πάντοτε μια αδιαμφισβήτητη αντιφατικότητα. Με τα δικά του κριτήρια στοιχειοθετείται και με τη δική του δράση πραγματοποιείται το καλό και το κακό. Με τις δικές του προσπάθειες έγιναν τα μεγάλα και τα αξιοθαύμαστα, καθώς και τα ταπεινά και τα αποτρόπαια. Σ’ αυτή την αντιφατικότητα εντάσσονται οι περιπτώσεις απελευθέρωσης και αυτοδούλωσης του ανθρώπου.
Απελευθερώσεις
Πάνω στην ανθρώπινη ζωή είναι απλωμένο ένα δίχτυ συντεθειμένο από δυσμένειες ζωής, φυσικές καταστροφές και κακοποιητικές δράσεις των ανθρώπων. Ως εκ τούτου, κυρίαρχο αίτημα του ανθρώπινου όντος μέσα στη φύση και στην κοινωνία είναι η απελευθέρωση του από όσα το καταπιέζουν.
Απέναντι στις φυσικές συνθήκες που ορθώνουν εμπόδια στις αναγκαίες δράσεις του ανθρώπου, ο ίδιος, ενεργοποιώντας τη νόησή του, δημιούργησε μέσα και τρόπους υπερνίκησης των εμποδίων αυτών, ώστε να διευκολύνει τις δραστηριότητές του και να εξασφαλίζει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τα επινοηθέντα τεχνικά μέσα, που συνιστούν σχετικές απελευθερώσεις του ανθρώπου, υποπίπτουν καθημερινά στην αντίληψη όλων. Άρχισαν από την επινόηση του ξύλινου ή πέτρινου εργαλείου του πρωτόγονου ανθρώπου κι έφθασαν ως τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας, των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της πληροφορικής. Ακόμη, κι απέναντι στη νόσηση και τη θνητότητα, ο άνθρωπος αντέταξε: τη φαρμακευτική, η οποία εξουδετερώνει πολλές ασθένειες που διαφορετικά θα ήταν θανατηφόρες, και την ιατρική, που χωρίς να καταργεί τελικά τη θνητότητα, αποτρέπει σε πολλές περιπτώσεις τον θάνατο.
Σ’ ό,τι αφορά το κοινωνικό είναι του ανθρώπου, που καθορίζει και την ποιότητα της συλλογικής ανθρώπινης ζωής, η ανθρώπινη νόηση έχει συστήσει τα δεοντολογικά συστήματα του δικαίου και της ηθικής, προκειμένου να καταστέλλει τα ανθρώπινα πάθη και να εξασφαλίζει την ευρυθμία της συλλογικής ανθρώπινης ζωής. Η κοινωνική σκοπιμότητα του δικαίου και της ηθικής είναι αυταπόδεικτη.
Δουλείες
Η επινοητικότητα και οι τεχνικές επιδόσεις του ανθρώπου έχουν εμπλουτίσει την ανθρώπινη ζωή με εκπληκτικές πρακτικές δυνατότητες. Σε σχέση με τον αρχέγονο άνθρωπο, ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει, στον τομέα αυτό, με θαυματοποιό. Εντούτοις, ο σημερινός άνθρωπος, έχοντας ενσωματώσει στη ζωή του τα μέσα και τους τρόπους που έχει εξασφαλίσει σ’ αυτόν η προηγμένη τεχνολογία, δηλαδή το δικό του δημιούργημα, δεν θα μπορούσε, και πάντως δεν θα επέλεγε, να ακολουθήσει τρόπους ζωής στερημένης από τα μέσα αυτά. Οι τρόποι ζωής του ανθρώπινου όντος διαμορφώνουν το ίδιο το ον, ακόμη και σωματικά. Μια ευφυής παρατήρηση του M. Serres λέει: «Είμαστε εξαρτημένοι από τα πράγματα που εξαρτώνται από μας»1. Αυτό σημαίνει την αυτοδούλωση του ανθρώπου.
Τα μέσα της σύγχρονης τεχνολογίας καθορίζουν αποφασιστικά τους τρόπους ζωής και τα ήθη των ανθρώπων, στους τόπους εγκατάστασης της συλλογικής ζωής τους, καθώς και τις ανάγκες οικείων θεσμοθετήσεων.
Τα ηλεκτρονικά μέσα αντιπροσωπεύουν ήδη για τον άνθρωπο τη δυνατότητα καταγραφής, ταξινόμησης, αποθήκευσης και αυτόματης μετάδοσης ασύλληπτου αριθμού πληροφοριών, εξεικόνισης γεγονότων τελούμενων οπουδήποτε της γης, με εκμηδένιση του χρόνου και των αποστάσεων, εξαγωγής των αποτελεσμάτων επεξεργασίας δεδομένων, χωρίς συμμετοχή του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πρόκειται ασφαλώς για επιστημονικό θρίαμβο. Είναι όμως αυτό και υπαρξιακός θρίαμβος του ανθρώπου; Ο άνθρωπος έχει ήδη εξαρτήσει όλες τις προσλήψεις του από τα μηχανικά μέσα. Κι ερωτάται: α. αν αυτό αποτελεί απελευθέρωση από την ανάγκη της ανθρώπινης αλληλοεξάρτησης (επαφής) και της κοινής προσπάθειας, που όμως καταξιώνουν το κάθε αποτέλεσμα ως προϊόν του ανθρώπου και όχι της μηχανής; β. αν όλες οι απαντήσεις αναμένονται από τη μηχανή, τι απομένει για τον άνθρωπο ως διεκδίκηση, εκτός από τον οικονομικό όρο επιβίωσης και τα θεάματα; Στην περίπτωση αυτή, ο σκωπτικός χαρακτηρισμός «panem et circenses» (άρτον και θεάματα) που είχε αποδοθεί άλλοτε στην ρωμαϊκή κοινωνία, θα μπορούσε κάλλιστα να αποδοθεί σήμερα στις περισσότερες κοινωνίες, στις οποίες η πνευματική ανάπτυξη και η ψυχαγωγία των μαζών περιορίζονται στα μεταδιδόμενα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κυρίως από την τηλεόραση2.
Σήμερα, τα ηλεκτρονικά συστήματα, που τελούν υπό την ευθύνη του ανθρώπου, τείνουν να υποκαταστήσουν την ανθρώπινη νόηση και μνήμη με τεχνητά ομοιώματα. Αλλοτριώνουν δηλαδή τα πολυτιμότερα στοιχεία του ανθρώπου: την αυτεπίγνωση, τη γνώση του κόσμου και της ιστορίας. Αν αυτό δεν είναι αυτοδούλωση του ανθρώπου, τότε τι είναι;
Σ’ ό,τι αφορά την πολιτική, τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα η τηλεόραση, οπλισμένα με τις δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας, έχουν τεράστιες ευχέρειες μετάδοσης, πληροφοριών, γνωστοποίησης ιδεών και απ’ ευθείας έκφρασης κριτικού λόγου για τις ιδέες, τις πράξεις και τα έργα προσώπων. Η πολιτική βούληση του λαού δεν διαμορφώνεται αυθόρμητα από τον ίδιο, αλλά με την ουσιώδη παρακίνηση από εκείνον που παρέχει στον λαό το υλικό (πληροφοριών και κρίσεων) για τον σχηματισμό της γνώμης και της θέλησής του. Ο H. Lasswell επισημαίνει: «όποιος ελέγχει την πληροφόρηση είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα ελέγξει και τη δημόσια τάξη»3. Οπωσδήποτε, ο σχηματισμός λαϊκής βούλησης, όχι με βάση την κοινή αίσθηση και εκτίμηση των ατόμων σχετικά με τις κοινωνικές ανάγκες, αλλά σύμφωνα με την άμεση ή έμμεση καθοδήγηση από εξωγενείς παράγοντες, δημιουργεί θέμα γνησιότητας της βούλησης αυτής.
Σε μια έκφραση αποστροφής, θυμού και πνευματικού παροξυσμού για την κυριαρχία της τεχνολογίας πάνω στην ανθρώπινη ζωή, ο F. Pessoa λέει: «Η εποχή των μηχανών ψάχνει στα τυφλά τον ερχομό της Μεγάλη Ανθρωπότητας… Δώστε Ομήρους στην εποχή των μηχανών, δώστε Μίλτωνες στην εποχή των ηλεκτρικών πραγμάτων»4.
Αυτοδέσμευση
Διάφορη προς την έννοια της αυτοδούλωσης είναι η έννοια της αυτοδέσμευσης που ανταποκρίνεται στην εκδοχή ότι ο άνθρωπος, για την ατομική του ασφάλεια και για την ευρυθμία της συλλογικής του ζωής, χρειάσθηκε να θέσει την ίδια του τη συμπεριφορά υπό ρυθμιστικούς κανόνες, νομικούς και ηθικούς. Η υποταγή του ανθρώπου στους κανόνες που έθεσε ο ίδιος, είναι μια εκδοχή αυτοδέσμευσης. Ιστορική επαλήθευση του συλλογισμού αυτού είναι ότι δεν υπήρξε ούτε μπορούσε να υπάρξει σύνολο ανθρώπων με οργανωμένη κοινωνική ζωή, χωρίς τη θέσπιση κανόνων ρυθμιστικών της συμπεριφοράς τους. Τέτοιους κανόνες αποτέλεσαν: ο σεβασμός στις αναγνωρισμένες κοινές συνήθειες (έθιμα), οι υπαγορεύσεις της θρησκευτικής πίστης, οι ορισμοί των ασκούντων – με τη θέληση του λαού – εξουσία (νόμοι), οι υποδείξεις των ανθρώπινων ιδεωδών (ηθική), οι δεσμεύσεις μεταξύ κρατών και λαών βάσει συνομολογημένων όρων (κανόνες διεθνούς δικαίου και διεθνών συμβάσεων).
Ως ιστορική μνεία μιας τέτοιας συνειδητοποίησης, σημειώνονται εδώ:
Το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του J. J. Rousseau και ιδιαίτερα η αιτιολογική αναφορά του: «Ο κυριότερος όρος του συμβολαίου αυτού συνίσταται στο ότι κάθε συμβαλλόμενος απαλλοτριώνει μέρος των ελευθεριών του προς την κοινωνία, η οποία οφείλει να προστατεύει με τη δημόσια δύναμη το πρόσωπο και τα αγαθά του»5.
Οι καταστατικοί χάρτες της ΚτΕ και του ΟΗΕ.
Τα καταστατικά των διεθνών οργανισμών.
Η περίπτωση μη αποδεκτής επιβολής μιας ανθρώπινης θέλησης πάνω σε άλλους ανθρώπους είναι άλλης τάξεως ζήτημα και θεραπεύεται με την ειρήνη και δημοκρατία
Επιλεγόμενα
Η ανθρώπινη ζωή είναι μια πορεία μέσα από συνθήκες φυσικής αδυναμίας, πρακτικών δυσχερειών και συνεχούς προαγωγής των χρησιμοποιούμενων εκάστοτε τεχνικών μέσων. Τα στοιχεία αυτά διαμορφώνουν τους τρόπους της ζωής και τον ψυχισμό του ανθρώπου.
Σ’ ό,τι αφορά τη στάση του ανθρώπου απέναντι στις συνθήκες που καθορίζουν τη ζωή του, αποτελούν αρνητικά στοιχεία: α. η αδράνεια, που συνιστά την εξ ορισμού ματαίωση κάθε ενδεχόμενης σωτηρίας και κάθε προσδοκίας προόδου, και β. οι επιβλαβείς πρακτικές και οι επικίνδυνοι εθισμοί, που στιγματίζουν το παρόν και προδιαγράφουν ένα στιγματισμένο μέλλον της ύπαρξής του.
Ο άνθρωπος έχει πετύχει πολλά. Αυτό όμως δεν αλλάζει τη θέση του μέσα στο συμπαντικό Είναι. Άλλωστε, τα επιτεύγματά του δεν είναι όλα, επαρκώς και για πάντα, επωφελή. Ο Ηράκλειτος είχε επισημάνει:
α. «ανθρώποις γίγνεσθαι οκόσα θέλουσιν ουκ άμεινον» (= καλύτερα για τους ανθρώπους να μη γίνονται όλα όσα αυτοί θέλουν)6.
β. «άλλως άλλο αεί αύξεται προς ο αν ή ελλιπές» (= άλλο αλλιώς αυξάνει πάντοτε σύμφωνα με ό,τι το κάνει ελλιπές)7.
Ο άνθρωπος, με την γενικά αναγνωρισμένη υψηλή νοημοσύνη του, είναι υπεύθυνος για την ποιότητα του παρόντος και του αναμενόμενου μέλλοντος της δικής του ύπαρξης και όχι μόνον.
Σημειώσεις
- M. Serres, Καιρός των κρίσεων, μτφ. Α. Λάκκα, Αθήνα 2011, σελ. 51
- Βλ. και M. Serres, οπ.π., σελ. 45.
- Βλ. Ι. Μανωλεδάκη, Θεσμοί και πρόσωπα, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 95.
- F. Pessoa, Ultimatum, μτφ. Γ. Σουλιώτης, Αθήνα 2009, σελ. 34.
- J – J Rousseau, Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762), μτφ. Δ. και Ν. Κουχτσόγλου, Αθήνα 1956, σελ. 61-62.
- Ηρακλείτου, Δ. 110.
- Ηρακλείτου, Δ. 120 b.