του Κυριάκου Παπαγεωργίου
«Μονάχα ένας Βιργίλιος», αφηγείται ο Ρωμαίος ποιητής Προπέρτιος (Ελεγείαι, ΙΙ,34), «ήταν άξιος να υμνήσει εκείνες τις ακτές του Ακτίου, που τόσο αγαπούσε ο Φοίβος Απόλλων»…
Αλλά γιατί θάπρεπε ο Βιργίλιος να επιστρατευτεί για να υμνήσει το Άκτιο; Kι εν πάση περιπτώσει το εξύμνησε ως ενότητα γεωγραφική, ως ιστορικό τόπο ή ως σύμβολο που άλλαξε τον γεωγραφικό χάρτη της υφηλίου; Η μήπως πούλησε εκδούλευση ο Βιργίλιος στον Οκταβιανό;
Με τον μοναδικό του τρόπο ο μέγιστος των δυτικών ποιητών, ο Σαίξπηρ άφησε να διαφανεί στο τραγικό του ποίημα «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» μια τέταρτη εκδοχή, σύμφωνα με τον οποία, η λ ο γ ι κ ή μπορεί να κυριάρχησε, αλλά θριαμβευτής υπήρξε το ερωτικό πάθος…
*
Άκτιο λοιπόν! Όνομα που έγινε διάσημο, καθώς από κείνη την ημέρα που συγκρούστηκαν δυο κόσμοι, η λατινική Δύση και η φιλήδονη Ανατολή, καθιερώθηκε σαν ο ιερός τόπος στον οποίο γεννήθηκαν οι αξίες της Δύσης.
Ναι! εδώ γεννήθηκαν και εδώ μεγαλούργησαν οι αξίες του δυτικού πολιτισμού, λένε οι Ρωμαίοι.
Ας αφήσουμε όμως την ι σ τ ο ρ ί α να πει τον δικό της λόγο, όπως και την π ο ί η σ η να εξυμνήσει το ερωτικό πάθος κι ας κάνουμε κατόπι δυο υποθέσεις;
Σύμφωνα με την πρώτη, ξεκινάμε από την Αλεξάνδρεια ακολουθώντας τις εξήντα γαλέρες της βασίλισσας Κλεοπάτρας που διέπλευσαν το Ιόνιο, για να ενωθούν με τα εκατόν πενήντα πολεμικά του Αντωνίου.
Σύμφωνα με τη δεύτερη, αφετηρία μας είναι η Ρώμη, τότε κοσμοκράτειρα, κατηφορίζοντας με τον Οκταβιανό προς Αδριατική, μέχρι να φτάσουμε στην ηπειρωτική ακτή, εκεί όπου θα παραταχθούν αντιμέτωποι οι δυο αντίπαλοι.
Φυσικά ο Οκταβιανός δεν περίμενε ν’ αντιμετωπίσει ΚΑΙ τον στόλο της θρυλικής βασίλισσας της Αιγύπτου.
*
Είναι πια γνωστό ότι οι τρεις στόλοι συναντήθηκαν λίγο μέσα από τον Αμβρακικό κόλπο, σε κείνο το σπαστό στεναδάκι που κόβει τις δυο στεριές σαν μια δαγκάνη καβουριού.
Το αφιέρωμα που ακολουθεί προσπαθεί να εντοπίσει, με κάθε δυνατή ακρίβεια τα σημεία της ανάπτυξης των τριών στόλων, πίσω από το ακρωτήριο του Ακτίου, αλλά και τα σημεία τριβής των αντιπάλων κατά τη ναυμαχία της 1ης Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ.
Πριν όμως προχωρήσουμε στη διαδρομή που κάναμε κατά μήκος της χερσονήσου του Αγίου Θωμά προκειμένου να βρούμε τον λόφο απ’ όπου θα έχουμε την καλύτερη θέα της ναυμαχίας και των κινήσεων των τριών στόλων, θα κάνουμε ένα μικρό ταξίδι στα έργα δυο διαφορετικών συγγραφέων, για να δούμε πώς είδαν αυτοί οι δημιουργοί τη διαβόητη σχέση ανάμεσα στον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα.
Οι συγγραφείς (Πλούταρχος και Σαίξπηρ) διαφέρουν σημαντικά ως προς τον τρόπο οπτικής και ερμηνείας της θρυλικής εκείνης σχέσης ανάμεσα στον Ρωμαίο συγκυβερνήτη και την Αιγύπτια βασίλισσα.
Ο Άγγλος ποιητής πρώτα, για να σκαρώσει τον «Αντώνιο και την Κλεοπάτρα» χρησιμοποίησε σαν πρώτη ύλη τον Χαιρώνειο ιστορικό. Ωστόσο παρουσιάζει τον έρωτα του ζευγαριού να γίνεται μοιραίος, επειδή ξεπερνάει το κοινό μέτρο. Οι δυο εραστές «έχουν κάμει τη θέλησή τους αφέντρα του λογικού τους», όπως γράφει στην εισαγωγή του για τον «Αντώνιο και Κλεοπάτρα» ο Βασίλης Ρώτας. Ειν’ ένας έρωτας που ψήθηκε στα πιο δυνατά καμίνια. Το θηλυκό και το αρσενικό, στην καλύτερή ώρα τους, «πέφτουν τραγικά, αλλά με τόση λάμψη». Aυτοκτονούν, για να συνεχίσουν το ερωτικό τους όνειρο. Ο Αντώνιος είναι όμορφος, γενναίος, μεγάλη καρδιά. Η Κλεοπάτρα, «θηλυκιά ως τον ίσκιο της»…
Το τέλος της τραγωδίας είναι ο θρίαμβος των εραστών, κατά τον Σαίξπηρ, οποίος δίνει και το μέτρο του ψυχικού μεγαλείου του αντιπάλου Οκταβιανού: Διατάζει μεγαλοπρέπεια κηδείας, για να φανεί γενναιόδωρος, αφού πρώτα έχει ρεζιλευτεί και μοιάζει, αυτός ο νικητής, νικημένος…
*
Ερχόμαστε κατόπιν στον Πλούταρχο: Ας δούμε, πώς αποκαλύπτει ο Έλληνας ιστορικός τους τρεις χαρακτήρες της ναυμαχίας:
«Ο Οκταβιανός είναι ένας διορατικός πολιτικός, αλλά περιορισμένης ικανότητας πολέμαρχος», για τον οποίο ο Μοντεσκιέ έγραψε πως είναι ο μόνος από τους Ρωμαίους ηγέτες που κέρδισε τη συμπάθεια των στρατιωτών του δείχνοντας αδιάκοπα σημάδια της φυσικής του δειλίας».
«Ο Αντώνιος αντίθετα ήταν καλός στρατιώτης, μέτριος ηγέτης, αλλά άνθρωπος αδύναμου χαρακτήρα. Η πολιτική του ήταν διπρόσωπη. Ενώ από τη μια παρουσιαζόταν ως υπερασπιστής της ρωμαϊκής ελευθερίας, από την άλλη μοχθούσε να εγκαθιδρύσει μια πανίσχυρη αιγυπτιακή μοναρχία προς όφελος της Κλεοπάτρας και φυσικά για δικό του όφελος.
Η ήττα του Αντωνίου από τους Πάρθους και κυρίως η αποπομπή της συζύγου του Οκταβίας, αδελφής του Οκταβιανού, κλόνισαν τη θέση του στη ρωμαϊκή ηγεσία. Ωστόσο διέθετε ακόμη μεγάλο αριθμό λεγεώνων.
Η Κλεοπάτρα τέλος, κατά τον Πλούταρχο, δεν αγάπησε ποτέ κανένα. Υπήρξε μια από τις εντυπωσιακότερες μορφές της αρχαιότητας, «μοιραία απεικόνιση του ερωτικού πόθου και του θανάτου», κατά τον Tharaud. Διέθετε εξαιρετικές ικανότητες και ανώτερη ευφυΐα.
Η αλήθεια είναι ότι τον Αντώνιο τον έδεσε με την Κλεοπάτρα το χρυσάφι των Λαγιδών (Πτολεμαίων) που ήταν απαραίτητο στον Ρωμαίο πολέμαρχο, για να κυβερνήσει τον κόσμο.
*
Πώς κατέγραψε, τώρα, ο Πλούταρχος την τοπογραφία της περιοχής του Ακτίου και την παράταξη των γαλερών Οκταβιανού και Αντωνίου, μέσα από το ακρωτήρι και σε βάθος λίγων εκατοντάδων μέτρων, στον Αμβρακικό κόλπο;
Και κυρίως ποιος ήταν ο ρόλος της Κλεοπάτρας και τί συνέβη κι ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΨΕ η Αιγύπτια τον στίβο της θαλάσσιας διαμάχης, αφήνοντας τον Μάρκο Αντώνιο στα κρύα του λουτρού;…
Αλλά και πώς εμφανίζεται σήμερα, σε έναν ανυποψίαστο περιηγητή, το ανάγλυφο, η μορφολογία της ακτής και το στενό γύρω από το οποίο συνήφθη η αναπάντεχη ναυμαχία;
Aς δώσουμε και πάλι τον λόγο στον Πλούταρχο:
«Το πρωί της 2ας Σεπτεμβρίου ο στόλος του Οκταβιανού υπό τις διαταγές του Αγρίππα ξεδιπλώθηκε στο στόμιο του ισθμού και χωρίστηκε σε τρεις μοίρες σχηματίζοντας ένα κέντρο με δυο πτέρυγες… Ο στόλος του Αντωνίου έλαβε θέση απέναντι σε αυτόν του Οκταβιανού ακολουθώντας τον ίδιο τριμερή διαχωρισμό. Στο πίσω μέρος του κεντρικού τμήματος βρίσκονταν τα εξήντα αιγυπτιακά πλοία της Κλεοπάτρας… Οι στρατιώτες του Αντωνίου έδειχναν ανήσυχοι, αλλά είχαν εμπιστοσύνη στην ανωτερότητα των πλοίων τους… Τότε ο Οκταβιανός έδωσε εντολή να οπισθοχωρήσει η δεξιά μοίρα του στόλου του, για να μπορέσει να περικυκλώσει τις γαλέρες του Αντωνίου. Ο μεγάλος όγκος και η έλλειψη κωπηλατών του Αντωνίου καθιστούσε αυτές δυσκίνητες και βαριές. Τα πλοία του Αντωνίου δεν ήταν σε θέση να πέσουν πάνω στον εχθρό… Η ναυμαχία έμοιαζε με μάχη ξηράς ή με την πολιορκία μιας πόλης… Ωστόσο η μάχη φαινόταν αμφίρροπη και η νίκη αβέβαιη, όταν ξαφνικά οι εξήντα γαλέρες της Κλεοπάτρας σήκωσαν πανιά κι άρχισαν να αποχωρούν περνώντας κυριολεκτικά ανάμεσα από τα πλοία των αντιπάλων! Οι δυο αντίπαλοι που τις παρακολουθούσαν τα έχασαν και τα είδαν να πλέουν ακολουθώντας παράκτια διαδρομή προς Πελοπόννησο. Τ ό τ ε ή τ α ν που ο Αντώνιος, όχι μόνο δεν έδειξε τη σωφροσύνη ενός στρατιωτικού αρχηγού, ή έστω κοινή λογική και θάρρος, αλλά, παρασυρμένος από αυτή τη γυναίκα, εγκατέλειψε τη μάχη, μόλις είδε το πλοίο της να φεύγει και ανεβασμένος σε μια πεντάκωπη γαλέρα βάλθηκε να ακολουθήσει τη γυναίκα που βάδιζε στον όλεθρό της και σε λίγο θα παράσερνε κι εκείνον στην καταστροφή» (*).
«Αντώνιε, αποχαιρέτα την την Αλεξάνδρεια που φεύγει»…
*
Ύστερα από δυο χιλιάδες σαρανταπέντε χρόνια, την ίδια εποχή, έκαμα τη σκέψη «να παρακολουθήσω τη ναυμαχία» μέσα από τα πουρνάρια και ψηλά από τα διβάρια της χερσονήσου του Αγίου Θωμά, το μόνο υπερυψωμένο σημείο της γύρω περιοχής, από τη στεριά που σχηματίζεται απέναντι από την Πρέβεζα και «βλέπει» ολόκληρο το θέατρο της ναυμαχίας, το στενό του Ακτίου και τις δυο γήινες προβολές μέσα στη θάλασσα, στο στόμιο του Αμβρακικού. Εκείνη που δημιουργεί η στεριά της χερσονήσου του Αγίου Θωμά κι εκείνη της χαμηλής λωρίδας γης που αποκαλείται «γη του Ακτίου». Και οι δυο στεριές καταλήγουν σε ακρωτήρια που μοιάζουν να συνθλίβουν το στόμιο του Αμβρακικού.
Αφού παρακάμψω την όμορφη γέφυρα της Μαργαρώνας, ελάχιστα μέτρα μακριά από το σημείο που βρέθηκε νεκρός με μια σφαίρα το 1928, ο αυτόχειρας Κώστας Καρυωτάκης (υπάρχει σχετικό μνημείο) θα χρειαστώ να διανύσω οκτώμιση χιλιόμετρα μέσα από θαυμάσια μεσογειακή βλάστηση, για να φτάσω στο σημείο θέας, από όπου θα αγναντέψω την υποκείμενη ναυμαχία που άλλαξε την ιστορία. Μπροστά μου απλώνεται μια διπλή λωρίδα στενής γης. Η πρώτη από αυτές αποτελεί δημιούργημα διαχρονικών προσχώσεων που έγιναν στη διάρκεια των τελευταίων δυο χιλιάδων ετών και η δεύτερη είναι η επίπεδη τριγωνική λωρίδα γης του Ακτίου.
«Βλέπω» τα καράβια του Αντωνίου να είναι κρυμμένα πίσω από το στόμιο. «Βλέπω» τα πλοία του Οκταβιανού, να εισπλέουν από την ηπειρωτική ακτή και ξαφνικά από το απέναντι μέρος του κόλπου, διαγώνια σε σχέση με την παράταξη των δυο στόλων, «βλέπω» τις γαλέρες της Κλεοπάτρας, να προβαίνουν, διαπλέοντας στα μουλωχτά το στόμιο, κόβοντας ρόδα μυρωμένα προς τα νοτιοδυτικά.
Δεν μπορώ να δω τίποτ’ άλλο, γιατί μου κρύβουν τη θέα το πάθος του Μάρκου Αντωνίου και οι ανεξήγητες βλέψεις της καταστροφικής Κλεοπάτρας.}
Δεν μπορώ να δω, γιατί «ο θεός απολείπειν Αντώνιον» πια…
Σεπτέμβρης του 2017
(*) Πλουτάχου, Βίος Αντωνίου, 72, 73.
ΥΓ E.M.Forster «Alexandria» (Kλεοπάτρα δεν υπάρχει, υπάρχει μονάχα Αντώνιος και Αλεξάνδρεια, που φεύγει και χάνεται)…