Αίαντας του Γιάννη Ρίτσου στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου

Του
Αντώνη Πελεκάνου,
ψυχολόγου

Στις 12 Αυγούστου 2024, στο Τσεπέλοβο της Ηπείρου, είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε την παράσταση του ποιητικού μονολόγου του Γιάννη Ρίτσου Αίας, (Τέταρτη Διάσταση), από την Εστία Θεάτρου «Ερινεώς» Βόλου, σε σκηνοθεσία Γιάννη Τράντα και ηθοποιούς τον ίδιο στον ρόλο του Αίαντα, την Ευγενία Τσούτη στον ρόλο της Τέκμησσας και τη Μαρία Γώγου στον ρόλο της Δούλας, σε πρωτότυπη μουσική επένδυση του συνθέτη και εκτελεστή Πέτρου Δουρδουμπάκη.
Η Μαρία Γώγου προλογίζει και μας μεταφέρει νοερά στον χώρο του δράματος με φωνή και βλέμμα γνώριμο, στο ύφος εκφοράς ενός λόγου αρχέγονου και σύγχρονου, καθώς ο ποιητής περιγράφει τη σκηνή εισάγοντάς μας στο έργο. Στη συνέχεια ο Γιάννης Τράντας σε ανάλογο ύφος ενδυμασίας αρχαίου ήρωα και σύγχρονου πολεμιστή Αντίστασης, ξεκινά τον μονόλογο ως Αίαντας σε αντίθεση με τη σιωπηλή, πλην γεμάτη νόημα και συναίσθημα παρουσία της Τέκμησσας της Ευγενίας Τσούτη σε έναν ρόλο απαιτητικό, να μεσιτεύει άρρητα τον ήρωα με το κοινό. Από νωρίς η μουσική της ηλεκτρικής κιθάρας του Πέτρου Δουρδουμπάκη δημιουργεί ηχοχρώματα με νότες που ακολουθούν εύστοχα και διακριτικά τον στίχο και το ψυχικό τοπίο που ξεδιπλώνεται. Τοπίο ψυχικής πάλης και εσωτερικών συγκρούσεων του αντιφατικού κατά Ρίτσο Αίαντα: Αιφνιδιασμός, αγωνία, απόγνωση, θλίψη μαζί με οργή, λαχτάρα για γαλήνη, ελπίδα, βιώματα του Αίαντα, τα οποία ο Τράντας μεταφέρει ηλεκτρίζοντας και συγκινώντας, βάζοντάς μας στην καρδιά του ήρωα. Το δράμα κορυφώνεται και ολοκληρώνεται στον λόγο της Δούλας, μιας περιγραφής με ήχους και εικόνες που ξεκινούν από τη σκηνή του αρχαίου πολεμιστή και καταλήγουν ίσως σ’ ένα καφενείο της εξορίας, όπου ο ποιητής έχει πριν λίγο σβήσει το τσιγάρο του κι αποχωρεί εν σιωπή…
Με το τέλος, ακολουθεί σιωπή και σ’ εμάς, το κοινό. Πλήθος βιωμάτων, συναισθημάτων, ωστόσο μένουμε άφωνοι, σαν την Τέκμησσα, ανήμποροι, έχοντας παρακολουθήσει τον Αίαντα σε έναν κύκλο κλειστό, όπου κανείς δεν μπορεί να παρέμβει. Και όταν ακόμη κοντεύει η λύτρωση, σε μία στροφή προς την ελπίδα της σωτηρίας του, πάλι ανήμποροι θα τον βλέπουμε να βυθίζεται στο κενό, αυτό που τόσο βαθιά τον έλκει ως λύτρωση, στον εκούσιο χαμό του. Και δικαίως η Τέκμησσα θυμώνει, ίσως κι εμείς.
Τι είναι αυτό που κάνει έναν Αίαντα – λέοντα, να αυτοκτονεί; Τον συναντάμε μόλις μετά τον αιφνιδιασμό, την οικτρή διάψευση. Όταν το πέπλο φεύγει από τα μάτια και η αλήθεια αποκαλύπτεται εμπρός του. Ο χρόνος δεν γυρνάει πίσω. Μετράει λεπτά φρίκης, αγωνίας, ψυχικής και σωματικής εξουθένωσης. Ένας εφιάλτης με μάτια ανοιχτά.
Όλα διαλυμένα όχι από θρίαμβο μάχης, αλλά από μία πλάνη εξευτελιστική.
Ντροπή απόλυτη: «οι εχθροί μου με περιγελούνε!».
Δεν είμαστε στον 21ο αιώνα όπου η ντροπή γίνεται ενίοτε έμβλημα πρόκλησης, είμαστε στον κόσμο του Έπους, εκεί που οι ήρωες ακουμπούν ουρανό. Εκεί που η ανδρεία είναι όραμα. Όραμα για την πόλη, όραμα για τον πολίτη. Όσο ο ήρωας έχει όραμα την αρετή. Όχι ως οι Ατρείδες, άλλ’ ως ο Αίας.
Τώρα όμως δεν υπάρχει όραμα, παρά μόνο εφιάλτης. Ο Αίας αγωνιά βαθιά. Αιφνιδιάζεται φρικτά και η απειλή τον προλαβαίνει, «τα κακά μαμούδια, σαύρες, μύγες μεγάλες που αναπνέουν μαύρον αγέρα». Και αυτά θα ήταν απλά ζωύφια, σκόνη κάτω από το σανδάλι του, αν δεν ήταν «Αυτοί»! Οι εχθροί που παραμονεύουν να δουν την κατάντια του, το τσάκισμά του. Να ηδονιστούν από τον καταποντισμό του. Οι πρώην φίλοι! Οι σύντροφοι: «τίποτα ο φόβος δεν είναι του εχθρού μπροστά στο φόβο του φίλου που ξέρει τις κρυφές πληγές κ’ εκεί σημαδεύει». Γέλια κρυφά – βέλη στους τοίχους, βέλη στο σώμα, ήχος που ταλαντώνεται, σώμα που φρικιάζει, πυρετός, φόβος, παραλυσία. Φόβος; Ποιον να φοβηθεί αυτός που «έναν άντρα θέλει να αναμετρηθεί»;
Ο ήρωάς μας παραμένει τυφλός, μία περισπωμένη, ένα πανί τυφλόμυγας του κλείνει τα μάτια. Δεν βλέπει. Τον παγίδεψαν οι «άλλοι». Η ίδια η φύση τον παγιδεύει, το φεγγάρι. Βρισκόμαστε ήδη στην παράνοια: «Πώς να ξεφύγεις; Από πού να προφυλαχθείς; Ποιο το μπρος, ποιο το πίσω;».
Ένα σώμα σε ακινησία, καθηλωμένο στην παράνοια «Μου κλείσαν όλα τα περάσματα!». Δεν υπάρχει κανείς, ούτε η Τέκμησσα τον συντροφεύει στον χαμό του, λέει, κλείνει τα μάτια του παιδιού να μη φανεί το σώριασμά του. Ο Αίας, σώμα απειλούμενο, μέσα στην αλήθεια και έξω στη φαντασία, σώμα που φλέγεται στον πυρετό της ψύχωσης. Μια σιωπή, λέει θα τον σώσει, μόνο που κι αυτή είναι μια γυάλινη καμπάνα. Και σπάει! Όλα αποκαλύπτονται και αντηχούν το όνομά του, μόνο που τώρα είναι για χλεύη, ντροπή κι εξουθένωση.
Δεν υπάρχει πουθενά να κρυφτεί. Η φωνή της χλεύης τον διώκει. Ο ήρωάς μας είναι μόνος, κατάμονος. Δεν υπάρχει αγάπη πάρα απαίτηση, ένας θαυμασμός απαιτητικός. Δεν υπάρχει Τεύκρος αδελφός την ύστατη ώρα, ο ίδιος λογίζεται ως προδότης. «Ακόμη και η σκιά μου με έχει παρατημένο». Το ίδιο του το σώμα ξένο, σιχαμένο… Τι είναι το ανθρώπινο σώμα, λέει, παρά κάτι που σωριάζεται και σαπίζει;
Η στιγμή κρίσιμη, καθώς ο ήρωας αποζητά λύτρωση από τον βαθύ ψυχικό πόνο και την απειλή του κενού. Δεν υπάρχει τίποτα να στηριχτεί. Εκτός, από κάποιες στιγμές καταφυγής στη γαλήνη… μνήμες γαλήνιες… πίσω στη Σαλαμίνα, στο χρόνο πίσω, μια σωτήρια επιστροφή. Εκεί που ακόμη όλα ήταν στο μέτρο «μιας μυστικής κωπηλασίας». Γαλήνια φτερουγίσματα γλάρων, χωρίς όπλα, χωρίς εχθρούς, χωρίς το βάρος κάποιας αναμονής ή ελπίδας. Εκεί που το αντιφέγγισμα του σώματος στο νερό ήταν κατάφαση. Στο μέτρο του Μικρού που έβρισκε την θέση του εντός του Μεγάλου.
Ο ήρωάς μας παύει προς στιγμή να φλέγεται, βαφτίζεται εκ νέου στα νερά του Μέτρου, ο πυρετός της ψύχωσης κοπάζει, όταν το Μέγα της ύβρεως γίνεται το Μικρό, εντός της δημιουργίας και «σβήνουν όλα μες το χρόνο». «Ένα άσπρο κριάρι με τα μάτια του να θυμίζουν τον Αϊ Γιάννη, λέει, εκεί έμαθα την ήμερη ταπείνωση».
Ο Αίαντας ψηλαφίζει την ταπείνωση, τη μόνη ελπίδα για λύτρωση. Αυτή που του φέρνει γαλήνη. Αυτή που τον επανατοποθετεί ψυχικά στο όριο, πέραν του ναρκισσιστικού του οράματος, της πλάνης, του καταστροφικού Ιδεώδους που καταρρέοντας τον έχει ισοπεδώσει. «…πολύ με φορτώσατε μ’ εγκώμια, πολύ με βαρύνατε, με πνίξατε… κρεμασμένοι απ’ τον λαιμό μου…».
Η πλάστιγγα γέρνει, καθώς ο θάνατος προβάλλει ως μόνη λύτρωση, κάθαρση. Ό,τι δεν στέκει στο Ιδεώδες, δεν αξίζει να υπάρχει. Μόνη εντιμότης, η αναμέτρηση, η τελική αναμέτρηση. «Ο θάνατος είναι ο ίσος του καθενός μας». Ο ίδιος αφέντης της ζωής και του θανάτου του. Η ελπίδα της ταπείνωσης δεν τον προλαβαίνει. Γιατί; Μοιάζει κούφια, δε βλέπει πρόσωπο, δεν έχει αναφορά, δεν σώζεται με όρους αγάπης, είναι περίκλειστη, σαν τη σκηνή. Η Τέκμησσα δεν αρκεί; Βρισκόμαστε ακόμη στον πολιτισμό των επών, η αξιοσύνη – αρετή υπερτερεί όλων. Η υστεροφημία, μια παρακαταθήκη αξιοσύνης. Δεν έχει προλάβει ακόμη να έρθει στον κόσμο η μεταφυσική της αγάπης, ο λόγος του Χριστού, η Άκρα Ταπείνωσις, όπου το Μεγάλο χώρεσε στο Μικρό. Το νόημα εξαντλείται στην αρετή ως αυτοσκοπός. Δεν έχει νόημα η ταπείνωση, παρότι ο ήρωας την διαισθάνεται ως πλάσμα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν. Δεν υπάρχει θεός συγχώρεσης, δικαίωσης στο όνομα της Αγάπης του Δημιουργού. Υπάρχει θεία τάξη, μακριά και πέραν της αγάπης. Μια συμπαντική τάξη όπου το Μεγάλο ανήκει αποκλειστικά στους θεούς. Δεν υπάρχει Ποτήριον Κοινωνίας, με το θείο. Οι άνθρωποι άξιοι της μοίρας και των τραγικών τους επιλογών, δέσμιοι ενός χρόνου που κινείται εντός αυτής της νομοτέλειας. Δεν υπάρχει ο ληστής της σωτηρίας λίγο πριν το τέλος. Βρισκόμαστε προ Χριστού.
Κι ο ποιητής; Βρισκόμαστε στο 1967…68…69. Δεύτερη εξορία του Ρίτσου. Έχει προηγηθεί η απογοήτευση του 68, η εισβολή των σοβιετικών στην Πράγα. Κάτι δεν πάει καλά με το όραμα (Αίαντας / Ρίτσος: «δεν θέλω τίποτα από αυτά… Ποιο το όφελος τάχα; … Σαν ψέματα μου φαίνονται οι παλιοί μου οι άθλοι»). Είναι κι ο Άρης των βουνών ένας Αίαντας; Ερωτήματα ίσως για τον ποιητή, βασανιστικά στον τόπο της Εξορίας. Δεν έχουν όλοι το ίδιο όραμα και πως να το αντέξει κανείς μόνος και αποκλεισμένος. Οι σύντροφοι; Ο Τεύκρος, ο αδελφός; Ο ονειδισμός του εξόριστου.
Γιατί ο Ρίτσος επιλέγει τον Αίαντα; Ποιες οι αναλογίες; Ποιος ο εξόριστος; Ο Αίαντας δίνει μια απάντηση: «την ώρα που κρινόταν η ζωή των Ελλήνων… βγήκα πρώτος άντικρυ στον εχθρό, σώμα με σώμα!». Το μέτρο της αρετής και το βάθος του αγωνιστή που δε βολεύεται στη φυγή. Οι εξόριστοι; «κοιτιούνται, στη σκονισμένη βιτρίνα του ψωμάδικου… σαν ξερά χόρτα τους πέφτουν τα μαλλιά στα μάγουλα, στο πηγούνι, στους ώμους, τα χέρια τους είναι μακριά και μαραμένα… απρόσβλητοι» ως νεκροί εν τω κόσμω. Κανείς δεν τους βλέπει, αλλά αυτοί πάντα επιστρέφουν κι η Φύση η σιωπηλή μόνο τους οσμίζεται.
Εξορία – εξοστρακισμός, προδοσία, υπονόμευση, κλεμμένη ανδρεία, οφίκια, όραμα, λέξεις που αντηχούν σαν βέλη στις σκηνές της Εξορίας, στη Γυάρο, τη Μακρόνησο με τις μύγες και το σαπισμένο κρέας, την χλεύη, τις ύβρεις τα βασανιστήρια και το χειρότερο, την Διάψευση. Έτσι που κάθε εξόριστος να παλεύει μ’ έναν Αίαντα εντός του.
Μακριά, η ζωή με τα φώτα και τους ήχους, κάποια μίλια πιο πέρα, όπου η ελευθερία και η ζωή είναι δικαίωμα των υπηκόων των Ατρειδών.
Ποιοι οι Ατρείδες; Αυτοί που προφανώς δεν μπορούν να μοιραστούν ούτε το φρόνημα, ούτε την ανδρεία ούτε το όραμα του Αίαντα. Στο μέτρο που το όραμα παίρνει σάρκα και οστά εντός του Σώματος της πόλης και οι αγωνιστές παίρνουν τον δρόμο της Εξορίας, οι Ατρείδες ορέγονται έπαθλα, έστω κλεμμένα. Το Όραμα και το Ιδεώδες εξαντλείται στα έπαθλα, των άλλων. «Αυτοί μονάχα για τα λάφυρα και τα έπαθλα νοιάζονται». Εξόριστοι: Σώμα προσφερόμενο ως θυσία, σώμα κοινωνίας σφετεριζόμενης από τους κατέχοντες την εξουσία, πάσης φύσεως «Ατρειδών».
Μακρά η αλυσίδα των κατεχόντων αυτού του τόπου! Κι εμείς να μην το πούμε θα το κράξουν οι πέτρες και τα αγάλματα του Σεφέρη. Είναι οι σύγχρονοι Ατρείδες που καταφάσκουν στο αρχαίο δράμα ως διαχρονικοί σφετεριστές. Από την διάψευση του οράματος της Μεταπολίτευσης ως το ξεπούλημα της χώρας με την ευλογία των Μνημονίων – (ή ευλογιά, πιο σωστά) οι «Άριστοι», οι αυτοαποκαλούμενοι (!), αντιστρέφουν τον πολιτικό λόγο, τον μετατρέπουν σε νόημα κενό, διαστρέφουν την αλήθεια του σώματος της κοινωνίας, με την επίφαση της δικής τους «Δημοκρατίας», του κοινοβουλευτισμού που όζει σαν το σαπισμένο κρέας της εξορίας ή το σώμα το οποίο βλέπει ο Αίαντας: «τι ’ναι το ανθρώπινο σώμα; Οι πόροι, τρύπες – τρύπες, κοιτώντας κατά μέσα σ’ ένα γλιτζερό σκοτάδι».
Ένδεια οράματος του σημερινού ελληνικού πολιτικού κατεστημένου, της απόληξης της φερόμενης Μεταπολίτευσης, απέναντι στους εξόριστους, στους ξυπόλητους του Ελύτη με τα ανοιχτά πουκάμισα. Ένδεια αρχών, ήθους, πολιτισμού, μεταφυσικής. Παρά μόνο το όραμα της εξουσίας. Ύβρις και επερχόμενη καταστροφή;
Και αυτός είναι ένας σοβαρός λόγος για τον οποίο οφείλουμε να ευχαριστήσουμε την Εστία Θεάτρου «Ερινεώς», ως συκομορέα φέρουσα καρπούς σκέψης. Ίσως όχι τυχαία στην Ήπειρο, τόπο θυσίας, εθνικής αμαρτίας, αστοχίας όπου έδρασαν Αίαντες και Ατρείδες, από το έπος του ’40 ως τον τραγικό Εμφύλιο στην κοιτίδα των Ελλήνων.
Ατρείδες και στα πολιτιστικά πεπραγμένα; Γιατί όχι; οι διάσημες παραστάσεις τυρβάζουν περί πολλών ων ουκ έστι χρεία, στην καλύτερη περίπτωση, εάν δεν ασχημονούν επί του Τραγικού, σε χώρους που διανέμει η πολιτιστική ελίτ που διαφεντεύει.
Ένα ευχαριστώ στον Ερινεώ για την δυνατότητα να επανερχόμαστε στη σκέψη, στην αυτογνωσία, καθώς η πραγματικότητα του Αίαντα μας αφορά όλους, λίγο ή πολύ, σε σχέση με τα δικά μας οράματα, ναρκισσιστικά ή μη, ουτοπικά ή μη, στις ματαιώσεις, τις αποκαθηλώσεις, διαψεύσεις, την απόγνωση και την αναμέτρησή μας με την Άρνηση κατά Σεφέρη, τη Μετάνοια κατά την ορθόδοξη χριστιανική μας ανθρωπολογία, εκεί που η ταπείνωση επουλώνει το Τραύμα.
Ο Γιάννης Τράντας, σκηνοθέτης και ηθοποιός, δεκαετίες τώρα στον θεατρικό στίβο με επιλογές σεβάσμιες, μέτρο λιτό, της παράδοσής μας, μακριά από εντυπωσιασμούς, θεατές των οποίων γινόμαστε κάθε χρόνο στα πολιτιστικά δρώμενα, με ένα έργο που προτρέπει σε στοχασμό και αυτογνωσία, ως κρίσιμο πολιτικό και υπαρξιακό αίτημα στην ασφυκτική από έλλειψη νοήματος εποχή στην πατρίδα μας.