Ο δυτικός Βόλος με κεντρικό σημείο την Αγχίαλο δεν αφήνει αδιάφορο το βλέμμα του επισκέπτη που ενδιαφέρεται για την ιστορία και τον πολιτισμό. Και αυτό γιατί στην Αγχίαλο βρίσκεται στην «καρδιά» της ένας μεγάλος γνωστός αρχαιολογικός χώρος. Γύρω μια αρχαία πόλη άγνωστη αναπτύσσεται, με ευρήματα που προσπερνά το βλέμμα, άγνωστα στους επισκέπτες, ευρήματα μέσα σε ιδιωτικά οικόπεδα. Μέσα σε αρκετά ιδιωτικά οικόπεδα εντοπίστηκε και ανασκάφηκε μέρος του παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου της πόλης, ενώ δημόσιο κτίριο παλαιοχριστιανικής εποχής και τετράγωνος πύργος αποκαλύφθηκαν σε ιδιωτικό οικόπεδο επί της οδού Μαλτέζου.
Η άγνωστη και ανεξερεύνητη από το κοινό Αγχίαλος θα προστατευτεί μέσα από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο που εγκρίθηκε και από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση.
Σε κάθε γωνιά της, μέχρι τις Μικροθήβες καταγράφονται ευρήματα άγνωστα ακόμα και για τους κατοίκους.
Από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, θεωρούνται οι πολλές βασιλικές που ανέδειξε η αρχαιολογική σκαπάνη και οι οποίες τοποθετούνται χρονολογικά στον 5ο και 6ο αιώνα μ.Χ. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτών των κατασκευών είναι τα ενδιαφέροντα ψηφιδωτά δάπεδα, τα οποία, χάρη στις προσπάθειες των αρχαιολόγων, διατηρούνται και σήμερα σε άριστη κατάσταση. Η αποκάλυψη τμήματος του αρχαίου τείχους, το μήκος του οποίου υπολογίζεται σε 2.000 μέτρα περίπου, περικλείοντας έκταση 250.000 τετραγωνικών μέτρων, δείχνει το μέγεθος των Φθιώτιδων Θηβών, αλλά και τη σπουδαιότητά της κατά την αρχαιότητα.
Μέχρι σήμερα έχουν προσδιοριστεί 10 σημαντικά μνημεία της αρχαίας πόλης:
Η ακρόπολη της Πυράσου, η βασιλική του Ελπιδίου, το συγκρότημα των δημοσίων κτιρίων, το επισκοπικό μέγαρο, η βασιλική του Αγ. Δημητρίου, υπόκαυστο-λουτρό, γυμνάσιο και λουτρό, πλακόστρωτη λεωφόρος με κατάστημα «έμβολος» της βασιλικής, έπαυλη, βασιλική του αρχιερέως Πέτρου.
Αλλά και έξω από τα τείχη υπάρχουν σημαντικά κτίρια: Η κοιμητηριακή βασιλική (βασιλική Δ’), άλλη βασιλική, 5η κατά σειρά, έπαυλη του 3ου-4ου αι. κοντά στη θάλασσα, λουτρό και εκτεταμένα ψηφιδωτά δάπεδα ανατολικά του τείχους, άλλη λεωφόρος με καταστήματα ΝΑ του τείχους, νεκροταφεία με θολωτούς τάφους λαξευμένους στις πλευρές του λόφου ή υπόγειους θαλαμοειδείς με λάρνακες – σαρκοφάγους από τραχείτη, χρονολογούμενους από τον 3ο – 6ο αιώνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ποικιλόμορφα ψηφιδωτά δάπεδα με την ενδιαφέρουσα τεχνική τους. Αυτά συντελούν στη θεώρηση του αρχαιολογικού χώρου της Νέας Αγχιάλου ως χαρακτηριστικού χώρου για τη σπουδή του διακοσμητικού αυτού είδους.
Τα παραπάνω ευρήματα στους αρχαιολογικούς χώρους κατά μήκος του δρόμου που διασχίζει τη Ν. Αγχίαλο και οδηγεί στον Βόλο, πίσω από την αγορά, έξω από το τείχος, στο δυτικό άκρο της Νέας Αγχιάλου και στην οδό Σταυρίδη προς τους λαχανόκηπους, στα νότια.
Ευρήματα που δεν έχουν αναδεχθεί υπάρχουν μέχρι και στον Άγιο Γεώργιο Κυνηγών.
Η καταγραφή των μνημείων
Τα μνημεία που καταγράφηκαν μέχρι και μέσα σε ιδιωτικούς χώρους:
Βυζαντινά μνημεία Αρχαιότητες Αρχαιολογικού Χώρου Φθιωτίδων Θηβών – Νέας Αγχιάλου:
– Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου (βασιλική Α’).
– Η Βασιλική του επισκόπου Ελπίδιου (βασιλική Β’).
– Συγκρότημα βασιλικών του Αρχιερέως Πέτρου (βασιλική Γ’).
– Τρίκλιτος ιδιότυπος ναΐσκος σε ιδιωτικό οικόπεδο επί της οδού Διαμαντοπούλου.
– Κοιμητηριακή βασιλική (βασιλική Δ’).
– Η Βασιλική Ε’ βρίσκεται έξω από τα τείχη και χρονολογείται στον 5ο-6ο αιώνα.
– Κτίριο παλαιοχριστιανικής εποχής, πιθανόν βασιλική στη βορειοανατολική καμπή του τείχους με ψηφιδωτά δάπεδα.
– Η Βασιλική ΣΤ’ βρίσκεται δίπλα στο αστυνομικό Τμήμα της Νέας Αγχιάλου.
– Η Βασιλική του Μαρτυρίου βρίσκεται στην οδό Σταυρίδη προς τους Λαχανόκηπους στα νότια της Νέας Αγχιάλου.
– Το 1983, νότια του αίθριου της Βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρου, ανακαλύφθηκε το Βαπτιστήριο που από το σχέδιο και τις διαστάσεις του θεωρείται μοναδικό στον ελλαδικό χώρο.
– Συγκρότημα δημόσιων κτιρίων, η αποκάλυψη του οποίου άρχισε το 1955 από τον Γ. Σωτηρίου και συνεχίστηκε από τον Π, Λαζαρίδη στα χρόνια 1960-1968 και 1987.
– Τμήματα της αρχαίας και της παλαιοχριστιανικής οχύρωσης της πόλης αποκαλύφθηκαν κυρίως σε σωστικές ανασκαφές οικοπέδων.
Έχουν εντοπιστεί και ανασκαφεί άλλες δύο βασιλικές. Σημαντικά, επίσης, κτίσματα αποκαλύφθηκαν κατά τη διενέργεια σωστικών ανασκαφών της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην παραλιακή περιοχή των Λαχανόκηπων:
– Δημόσιο κτίριο παλαιοχριστιανικής εποχής και τετράγωνος πύργος αποκαλύφθηκαν σε ιδιωτικό οικόπεδο επί της οδού Μαλτέζου, στη θέση «Λαχανόκηποι». Σε άλλο οικόπεδο αποκαλύφθηκαν περαιτέρω κτίρια που μάλλον ανήκουν σε εγκαταστάσεις του λιμανιού των Φθιωτίδων Θηβών.
– Παραθαλάσσιο κτίριο μεγάλων διαστάσεων και δημοσίου χαρακτήρα ανασκάφηκε εν μέρει το 1991 στον αγρό κληρονόμων Κων/νου Κίνη.
– Σε διάφορα σημεία έχει επισημανθεί και αποκαλυφθεί το τείχος του λιμανιού της αρχαίας πόλης και συγκεκριμένα στην οδό Κασνέτη και σε οικόπεδο επί της οδού Μαλτέζου.
– Λουτρό εποχής ρωμαιοκρατίας αποκαλύφθηκε περί τα 100 μ. νοτιοανατολικά της βασιλικής Μαρτυρίου, κοντά στην παραλία της Νέας Αγχιάλου.
– Ερείπια δεύτερου λουτρικού χτίσματος αποκαλύφθηκαν κατά τη σωστική ανασκαφική έρευνα σε ιδιωτικό οικόπεδο.
– Πολυτελής παραθαλάσσια έπαυλη αποκαλύφθηκε σε απόσταση περίπου 13 μ. δυτικά του τείχους του λιμανιού σε ιδιωτικά οικόπεδα.
– Τέλος σε αρκετά ιδιωτικά οικόπεδα εντοπίστηκε και ανασκάφηκε μέρος του παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου της πόλης.
– Αρχαιότητες στον Άγιο Γεώργιο Κυνηγών.
– Αρχαιότητες στον Κόμβο Μικροθηβών.
Νεώτερα μνημεία:
– Το Δημοτικό Σχολείο Νέας Αγχιάλου, που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ελληνικής Αεροπορίας – Παπάγου – Παπαδοπούλου στη Νέα Αγχίαλο.
– Η Παλαιά Δεξαμενή Νέας Αγχιάλου, που βρίσκεται στα πρώτα υψώματα στα δυτικά όρια της Νέας Αγχιάλου.
Τα παραπάνω μνημεία, όπως και ο περιβάλλον χώρος τους προστατεύονται από τις διατάξεις του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς».
Κλασικές – Προϊστορικές Αρχαιότητες:
– Στο ύψωμα «Κάστρο» κοντά στις Μικροθήβες σώζονται τείχη και ερείπια της αρχαίας πόλης των Θηβών και η περιοχή μέχρι τον δρόμο προς τον Αλμυρό χαρακτηρίστηκε ως αρχαιολογικός χώρος.
– Ο προϊστορικός οικισμός στον λόφο Μπελίτσι ή Νταλούκα, μέσης νεολιθικής περιόδου που βρίσκεται στη θέση «Καλύμματα».
– Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα οικισμών της Τελικής ΝεολιΘικής – Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην περιοχή δυτικά της Εθνικής Οδού Αθηνών – Θεσσαλονίκης.
– Ο αρχαιολογικός χώρος «Αϊδινιώτικη Μαγούλα» που βρίσκεται στα ανατολικά του οικισμού Αϊδίνι. Ο αρχαιολογικός χώρος Αγ. Γεωργίου – Μ. Βελανιδιάς.