Α. Περί αυτονομήσεως, γενικώς – Η αυτονόμηση στην Εκκλησιαστική Ψαλτική Τέχνη

Του 

Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη, 

καθηγητού της Ανωτάτης 

Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,

kxkaragounis8@gmail.com, 

www.kxkaragounis.gr

Κάθε πτυχή τού ανθρώπινου βίου μπορεί να κατανοηθεί υπό το φως τής χριστιανικής θεολογίας και κυρίως υπό τον προβολέα τής ορθοδόξου χριστολογίας (= λόγος περί τού Χριστού). Μπορούμε, λοιπόν, να θεολογούμε και επί δευτερευόντων ζητημάτων, όπως είναι η Εκκλησιαστική Ψαλμωδία; Η πατερική παράδοση βεβαιώνει, ότι επιβάλλεται να αναζητούμε θεολογικές διαστάσεις και στο ευτελέστερο – κατά ανθρώπινη εκτίμηση – αντικείμενο της Δημιουργίας, και σ’ αυτά ακόμη τα ιστορικά ή προσωπικά γεγονότα. Θεολογεί η Εκκλησία περί της Οικολογίας ή της αναγκαιότητος των κτιστών όντων. Θεολογούν οι Άγιοι και ερμηνεύουν τα αίτια ιστορικών γεγονότων (σεισμών, λιμών ή λοιμών, πολέμων ή στρατιωτικών θριάμβων, κ.τ.ό.). Θεολογούν και επί των προσωπικών ζητημάτων κάθε ανθρώπου χωριστά. Θεολογεί δε η Εκκλησία και για τα επιμέρους συστατικά τής Λατρείας τού Αγίου Τριαδικού Θεού, ναοδομία, εικονογραφία, σκεύη, θυμίαμα, βεβαίως και για την ιερά Ψαλμωδία.

Αρχή του εκκλησιαστικού έτους σήμερα· του νέου «ενιαυτού». Ας βάλουμε κι εδώ αρχή για μία σειρά άρθρων όπου θα εξετάσουμε τη θεολογική έννοια της «αυτονομήσεως» στην Ψαλτική Τέχνη, δηλαδή, τον βαθμό διεισδύσεως της αυτονομήσεως στην ιερά Ψαλμωδία, τα αίτια του φαινομένου και τις επιπτώσεις του στο εκκλησιαστικό βίωμα και στην ορθόδοξη πνευματικότητα. Πρώτα, όμως, σήμερα, θα δούμε τι είναι αυτονόμηση και ποιες οι συνέπειές της στη ζωή του ανθρώπου,

Ο όρος «αυτονόμηση» έχει συνδεθεί με πολλές πτυχές του ανθρώπινου βίου και μπορεί να έχει θετικό πρόσημο, π.χ. αυτονόμηση μειονοτήτων, εφήβων ή νέων, αυτονόμηση και αυτοδιάθεση της γυναίκας, κ.ά. Όμως, στην ορθόδοξη θεολογία έχει σαφώς και αποκλειστικώς αρνητικό περιεχόμενο. 

Θεολογικώς, αυτονόμηση είναι η αιτία και το αποτέλεσμα (καρπός) του φοβερού αμαρτήματος του Εωσφόρου, του αγγέλου που επαναστάτησε κατά τού Τριαδικού Θεού, κάνοντας ανυπακοή στο θείο Θέλημα και επιθυμώντας την αυτοθέωσή του (να γίνει μόνος του, ο ίδιος, θεός) παρότι κτίσμα! Αιτία μεν ως επιθυμία: Ο Εωσφόρος πρώτα επεθύμησε να αυτονομηθεί. Αποτέλεσμα δε ως επιλογή: Ο Εωσφόρος δεν έμεινε στην επιθυμία· προχώρησε στην πραγματοποίησή της. Έτσι, αυτός και οι ακόλουθοί του, και οι Πρωτόπλαστοι αργότερα διά τού προπατορικού αμαρτήματος, διέρρηξαν τους δεσμούς τους με τον Δημιουργό, επιζητώντας θεοποίηση με τρόπο μαγικό, εύκολο, έξω από το Σχέδιο και το κατ’ ευδοκίαν Θέλημα του Θεού.

Η αυτονόμηση του Εωσφόρου είναι προϊόν υπερηφανείας που ο ίδιος γέννησε και εισήγαγε στην κτίση. Η αυτονόμηση των Πρωτοπλάστων, πάλι, ήλθε ως υπακοή τους στις κακοτεχνίες τού Διαβόλου, του ψεύδους (του οποίου είναι «πατήρ»), της συκοφαντίας, της διαβολής. Η εωσφορική υπερηφάνεια απέβη μεταδοτική νόσος, από την οποία οι Πρωτόπλαστοι νόσησαν βαριά, όταν έδειξαν αδικαιολόγητη απιστία στον Πανάγαθο. Η αυτονόμησή τους είναι προϊόν εξωφρενικής κενοδοξίας, να πιστέψουν, ότι μπορούν να επιτύχουν πολλά χωρίς την ανάγκη τού Θεού, εμπιστευόμενοι το φίδι, ένα δημιούργημα πολύ κατώτερό τους.

Έκτοτε, κάθε φορά που ο άνθρωπος σπάει τους δεσμούς του με τον Θεό, ακόμη και μετά τη Σταυρική Θυσία του Ενανθρωπίσαντος Λόγου, επαναλαμβάνει διαρκώς το προπατορικό αμάρτημα μέσα στην ιστορία. Παύει να ζει θεοκεντρικά και επιλέγει να αυτοκολάζεται μέσα σε ένα αδυσώπητο ανθρωποκεντρικό βίο, όπου δαιμονοποιείται, στερούμενος του ενδύματος του Αγίου Πνεύματος. Η γεύση και γνώση καλού και κακού κάνει τον άνθρωπο εγωκεντρικό.

Στη μεταπτωτική εποχή η αυτονόμηση έγινε κανόνας. Εμπότισε κάθε πτυχή τού βίου, και την τέχνη. Είναι εμφανής και στον χώρο της Εκκλησίας, επηρεάζει δε τις εκφράσεις και εκφάνσεις των λειτουργικών τεχνών, φυσικά και την εκκλησιαστική μουσική.

Ποιες είναι όμως οι συνέπειες της αυτονομήσεως; Θα τις σταχυολογήσω από το βιβλίο τού Γάλλου ογκολόγου ιατρού και ορθοδόξου κληρικού π. Dominique Beaufils, «Ορθόδοξη προσέγγιση στην ασθένεια και το θάνατο» (1). Έμεινα στο βιβλίο αυτό, διότι παραπέμπει συχνά στην εν χρήσει ελληνορθόδοξο υμνογραφία, εξαντλώντας όλο το φάσμα των εορτολογικών κύκλων. 

Πραγματοποιώντας μία ανατομική εξέταση του φαινομένου τής αυτονομήσεως, ο π. Beaufils περιγράφει τις συνέπειές του εξονυχιστικώς σε ένα μακρύ κατάλογο, τον οποίο δανείζομαι:

-Η αυτονόμηση υπήρξε δόλωμα και πρόσχημα για μια φαινομενική, όχι πραγματική ελευθερία. Είναι υποκατάστατο, στην πραγματικότητα απώλεια της ελευθερίας. 

-Επέφερε ρήξη τής σχέσεως και οριστικό χωρισμό από τον Θεό, συστράτευση με τον διάβολο και υποταγή στον πονηρό με τον οποίο άνοιξε σχέσεις. 

-Παρά τα όποια ελαφρυντικά των Πρωτοπλάστων, η αυτονόμηση ήταν σαφώς προσωπική τους επιλογή και δίκαια έγινε αιτία εκδιώξεώς τους από τον Παράδεισο.

-Έκτοτε, ο άνθρωπος εγκλωβίστηκε σε έναν τρισδιάστατο χώρο, κατά ένα πρωτόγνωρο τρόπο υπάρξεως μέσα στο κακό, σε μία κατάσταση, που τον χωρίζει από τη Βασιλεία τού Θεού.

-Ο χωρισμός είναι ανθρωπίνως ανεπανόρθωτος. Εμπόδια επιστροφής στον Παράδεισο είναι οι επίκτητες ιδιότητες των Πρωτοπλάστων: Αμαρτία· φθορά· θάνατος· διαρκής καλλιέργεια σαρκικού φρονήματος· τελικώς, υποταγή τής ψυχής στο σώμα.

-Καθώς ο άνθρωπος γίνεται δέσμιος της επιθυμίας του για αυτονόμηση, καλλιεργεί κάθε άλλη επιθυμία:

α. Το ανικανοποίητο των επιθυμιών του συντηρεί τον φαύλο κύκλο τής κατανάλωσης.

β. Όλες οι αισθήσεις και οι λειτουργίες μπαίνουν στην υπηρεσία τής ηδονής, μιας μορφής «επικουρισμού», ο οποίος αποκαλύπτεται πάλι παγίδα τού πονηρού.

γ. Βήμα-βήμα φθάνουμε στον αισθησιασμό, στην παρέκκλιση και τέλος στη διαστροφή. 

δ. Η πρώτη παρέκκλιση μεταμορφώνει τις φυσιολογικές ανάγκες ή λειτουργίας σε μανίες.

ε. Οι μανίες προκαλούν μη αρμονική ανάπτυξη των αισθήσεων, ψυχολογικές ανισορροπίες με αντίκτυπο στο σώμα και σωματικές ανισορροπίες, που γίνονται πηγή ασθενειών. 

-Τελικά, ο ταλαίπωρος άνθρωπος παίζει το παιχνίδι τού πονηρού, γίνεται στρατηγικός σύμμαχος στα υποχθόνια σχέδιά του, διαιωνίζει το ψεύδος του, όπου σταδιακά καθίσταται δέσμιος. Αποτέλεσμα· πνευματική τύφλωση, αδυναμία να δει την αμαρτία και αδυναμία επιγνώσεως της καταστάσεώς του.

-Η εξορία, η αιχμαλωσία, η περιπλάνηση στην έρημο των δοκιμασιών, η φυλακή (ο Άδης), είναι μερικές μόνο από τις αναπόφευκτες συνέπειες της αυτονομημένης υπάρξεως. 

-Η τραγικότητα κορυφώνεται από το γεγονός, ότι και το καλό ακόμη, όταν πράττεται, δεν είναι καλό, αν συντελείται αυτονομημένο από τον Θεό. 

-Έτσι, και ο ανθρωπισμός εκτός τού Σώματος τού Χριστού αποτελεί ξεκάθαρη αυτονόμηση, που οδηγεί στη θεοποίηση και λατρεία της κτίσεως και όχι του Κτίσαντος.

-Απόληξη όλων: Ασθένεια και θάνατος, πνευματικός και σωματικός, μιας ζωής χωρίς Χριστό.

(Στο επόμενο: Μορφές αυτονομήσεως στην Ψαλτική Τέχνη).

(1) Μετάφραση Πολυξένης Τσαλίκη-Κιοσόγλου, εκδόσεις «Παρρησία», Αθήνα 2017.