Του Δημήτρη Β. Προύσαλη,
αφηγητή, υπ δρ Λαογραφίας ΕΚΠΑ,
Η ομογενοποίηση της ιστορίας σε μορφή κεντρικού αφηγήματος, συμβάλλοντας στην οικοδόμηση ενιαίας ιστορικής συνείδησης, πολλές φορές αδικεί την τοπική ιστορία ολόκληρων περιοχών. Η ελλιπής, περιορισμένη αναφορά περιφερειακής δραστηριότητας, αφήνει στην αφάνεια σημαντικά ιστορικά συμβάντα, υπονομεύοντας τη θέαση γενικότερης εικόνας στον χάρτη της συλλογικής Ιστορίας. Προσεγγίζοντας τα φετινά 200 χρόνια από το 1821, έτος ορόσημο για την Εθνική Παλιγγενεσία και την επανεκκίνηση-ανασύσταση του Ελληνισμού στα νεότερα χρόνια, διαπιστώνεται η κεντρικότητα που κατέχει η Πελοπόννησος και η Ρούμελη στις αναφορές της επίσημης Ιστορίας. Χωρίς καμία πρόθεση μείωσης της σημασίας των πολιτικοστρατιωτικών γεγονότων που εκτυλίχθηκαν στις συγκεκριμένες περιοχές και το βάρος των εκεί συμβάντων (Άλωση κεντρικών στρατηγικών διοικητικών κέντρων, επιτυχημένες μάχες βαρύνουσας σημασίας, πολιτικές εκπροσωπήσεις, συγκλίσεις και συνταγματικές αποτυπώσεις διπλωματικών απευθύνσεων – μηνυμάτων, σταθμοί-σύμβολα άφταστου ηρωισμού, ήττες διδάγματα), δημιουργείται η αίσθηση πως οι επαναστατικές ενέργειες των υπόλοιπων Ελλήνων είχαν μικρό ζωτικό χωροχρόνο έκφρασης. Αντίθετα, η γνώση των τοπικών ιστορικών διαδρομών, βοηθά στη βαθύτερη σύνδεση του περιφερειακού με το κεντρικό πεδίο εξέλιξης των γεγονότων, στηρίζοντας την ενίσχυση της ιστορικής συνείδησης-συνειδητοποίηση της συμβολής του στον κοινό στόχο της Ελευθερίας. Η αναψηλάφηση της τοπικής ιστορίας αναδεικνύει την κοινή απόφαση συστράτευσης, την ωριμότητα των συνειδήσεων επαναστατικά στη συγκυρία ξεσπάσματος της Επανάστασης, σε μια αργή, σταθερή πορεία ενιαίας συγκρότησης, αλλά και των αρνητικών αμφιταλαντεύσεων σε καίριες στιγμές της επαναστατικής ορμής.
Η προεπαναστατική κινητικότητα των Φιλικών στο Πήλιο με παρουσία του Ξάνθου από το 1818, η καταλυτική οργανωτική συμβολή του Γαζή ευωδόθηκαν στο ξέσπασμα της Επανάστασης-7 Μαΐου 1821. Υψώνεται η Σημαία από Πηλιορείτες επαναστάτες στις Μηλιές (Γ. Δήμου, Ν. Αναγνώστη κ.λπ.) και στις 8/5 επιχειρούν εναντίον στα Λεχώνια. Οι Τούρκοι αντιστεκόμενοι κλείνονται στους πύργους τους, αιχμαλωτίζονται και οδηγούνται στον Άγιο Λαυρέντιο και Άγιο Γεώργιο. Τρία υδραιοσπετσιώτικα καράβια μπαίνουν στον Παγασητικό και σε συνεννόηση με τους συγκεντρωμένους επαναστάτες στη θέση Εφτά Πλατάνια, πολιορκούν το Κάστρο του Βόλου. Συναντούν άλλους επαναστατημένους των Κάπουρνων και Καναλίων καίγοντας τουρκοχώρια γύρω από το Βελεστίνο που καταλαμβάνεται. Εκεί στις 11/5 συγκεντρώνονται αντιπρόσωποι των 24 χωριών και του κάμπου συγκροτώντας σε συνέλευση τη Βουλή της Θετταλομαγνησίας. Στέλνονται εκπρόσωποι στα Ψαρά με επιστολή χορήγησης πολεμοφοδίων. Οι επαναστατημένοι διαλύονται στην είδηση της καταδρομής του Δράμαλη από τη Λάρισα στις 16-17/5. Αυτός έχοντας σκοπό να τιμωρήσει καίγοντας τις Μηλιές, χτυπιέται από τους Πηλιορείτες στο Μαλάκι στις 25/5 αλλά φτάνει μέχρι τη Μηλίνα. Οι κοτζαμπάσηδες των Μηλεών δηλώνουν υποταγή στέλνοντας ανθρώπους τους με δώρα, συνοδεία του Γιάννη Δήμου που βασανίζεται και σκοτώνεται από Αργαλαστιώτες κοτζαμπάσηδες. Οι Τούρκοι καίνε τα χωριά Μηλιές, Βυζίτσα, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Βλάσιος, μετά τα καταστραμμένα Μακρινίτσα και Πορταριά. Ο Δράμαλης επιστρέφει στον Βόλο και μετά στη Λάρισα. Επαναστάτες μαζεύονται ξανά στο Μαλάκι. Άλλοι πιο νότια από το Προμύρι, Λαύκο και την Αργαλαστή, ξαναοπλίζονται στήνοντας αρχηγείο στο Λεφόκαστρο. Ο Γαζής καταφεύγει στη Σκιάθο όπου είχε προσφύγει άμαχος πηλιορείτικος πληθυσμός. Οι επιστολές του Δ. Υψηλάντη στις τοπικές δημογεροντίες περί σημασίας εδραίωσης του κινήματος στην περιοχή (απασχόληση – καθυστέρηση μετάβασης του Δράμαλη νοτιότερα) δεν ανταποκρίνονται έμπρακτα.
Το 1822 η Κεντρική Διοίκηση αναπτύσσει πυκνή αλληλογραφία επιθυμώντας τον έλεγχο και παύση αρνητικών φαινόμενων συμπεριφοράς από τοπικές Πηλιορείτικες αρχές, που προβληματίζουν λόγω περιεχομένου και έκτασης, υπονομεύοντας σχετικά τη συμβολή στον Αγώνα, αλλά και στάσεις Σποραδίτικων κοινωνιών σε επίπεδο ανθρωπιστικό στους Πηλιορείτες πρόσφυγες. Η ληστοπειρατεία παρουσιάζεται σε παραλιακές περιοχές και πλεούμενα. Τον Απρίλιο φτάνουν στο Τρίκερι η «Μακεδονική Φάλαγγα» των οπλαρχηγών Καρατάσου, Γάτσου, Μπίνου, Δουμπιώτη και Λιακόπουλου, μετά τις αποτυχίες σε Βέρμιο και Όλυμπο με δύο χιλιάδες άντρες, πληθαίνοντας επαναστατικά τον τόπο. Ο Μ. Μπασδέκης κινητοποιείται μάταια στον ξεσηκωμό των Πηλιορείτικων χωριών αλλά το 1822 κυλά χωρίς πολεμικά γεγονότα.
Το 1823 υψώνονται ξανά μπαϊράκια λευτεριάς με αρχηγούς τους Μπασδέκηδες της Ζαγοράς και τους Ζορμπάδες του Προμυρίου. Από τη Λάρισα ξεκινά τον Απρίλιο ο Ρεσίτ Πασάς Κιουταχής με δεκαπέντε χιλιάδες άντρες. Την 1η Μαΐου 1823 φτάνει στα Λεχώνια συνοδευόμενος από τους Αλιό Πασά και Ισμαήλ Μπότα. Σημειώνονται οι πρώτες μάχες. Στις 6/5 Τούρκοι και Τουρκαλβανοί χτυπιούνται με φθορές στο Λεφόκαστρο. Ο υπαρχηγός του Κιουταχή, Αλιό Πασάς με πέντε χιλιάδες στις 8/5 λοξοδρομεί και κατευθύνεται στο Προμύρι. Κατακαίει το χωριό και σκοτώνει χίλιους κατοίκους. Πυρπολεί Συκή, Μπιστινίκα (Ξινόβρυση), Μπιρ (Καλλιθέα) και Μετόχι. Οι επαναστάτες του Μ. Μπασδέκη υποχωρούν στο Τρίκερι. Εκεί ο Καρατάσος στρατολογεί γυναίκες, παιδιά και μαζί με τους πολεμιστές σε μια νύχτα υψώνουν οχυρωματικό τείχος τριών χιλιομέτρων («Τειχόκαστρο» «Ταμπούρια») από την παραλία Διακόπι, ανεβαίνοντας ψηλά στο Τισαίο. Οι κοτζαμπάσηδες από Τρίκερι, Λαύκο και Αργαλαστή, φοβούμενοι τιμωρητικές συνέπειες, κατηγορούν, αλληλογραφώντας με την κυβέρνηση, για συμπεριφορές τους Καρατάσο και Μπασδέκη. Αντιδρούν στον ξεσηκωμό, οργανώνοντας αποτυχημένα αντι-σώματα βοηθούμενοι από τους Τούρκους, ύστερα από μάταιη προσπάθεια καλοπιάσματος των οπλαρχηγών. Ο Γαζής στην Εύβοια, αλληλογραφεί επιμένοντας να αλλάξει γνώμη στους τοπικούς Πηλιορείτες εκπροσώπους καλώντας τους να στηρίξουν την επανάσταση.
Αργότερα τον Μάιο, ο Σελήχ Πασάς ξαναεπιτίθεται με δέκα χιλιάδες στη θέση Παναγιά που υπερασπίζεται ο Εδεσσαίος Γάτσος-γνωστός για τις βροντώδεις ιαχές του στη μάχη. Η επίθεση των Τουρκαλβανών του Κιοστρέφ Μπέη αποκρούεται δυνατά. Ο Καρατάσος για αντιπερισπασμό, με τη βοήθεια πλοίων της Μ. Μαυρογένους στις 14/5 πολιορκεί τους Τούρκους στο Μοναστήρι των Αγίων Τεσσαράκοντα του Αλατά, απέναντι από τη Μηλίνα. Μετά από φοβερές εξαήμερες μάχες σκοτώνονται 240 Τούρκοι, έξι υψηλής θέσης διασώζονται προς ανταλλαγή. Την ίδια ημέρα οι Τούρκοι ορμούν ξανά στη θέση Παναγιά. Οι Θεσσαλομακεδόνες αντεπιτίθενται με υποχώρηση του Κιουταχή. Στις 19/5 ο Καρατάσος αποβιβάζεται με τετρακόσιους στη Γατζέα στήνοντας ενέδρα στην επιστροφή του Αλιό Πασά για προμήθειες στο Κάστρο του Βόλου. Μάχονται σφοδρά σε ευρύ τόπο στη θέση Αυλαή στ’ Αρμυρίχια, προέκταση της Γαλιοράχης, όπου οι στρατοπεδευμένοι Τούρκοι αιφνιδιάζονται με δεκαέξι νεκρούς, τον Αλιό Πασά βαριά τραυματισμένο – πεθαίνει αργότερα στον Βόλο- λαφυραγωγούνται δύο κανόνια. Στο Τρίκερι, ντόπιοι κάτοικοι και Θεσσαλομακεδόνες πολεμιστές επαυξάνουν τις ανάγκες σε τροφές επιδεινώνοντας την κατάσταση. Ο Καρατάσος απευθυνόμενος στην κυβέρνηση για αιτούμενη καθυστερούμενη βοήθεια τεσσάρων μηνών («Με μεγάλον κακοφανισμόν και αγανάκτησιν σας γράφω…») αναρωτιέται ειρωνικά αν η Διοίκηση ενδιαφέρεται μονάχα να σωθεί ο Μοριάς, γράφοντας δεικτικά «οι αίτιοι μιας πιθανής καταστροφής θα δώσουν λόγο στον Θεό και στην Ιστορία στις μελλοντικές γενιές». Σε επιστολές στους εφόρους των Τρικέρων ζητεί μαστόρους να διορθώσουν τα οχυρωματικά ταμπούρια και τεχνίτη ντουφεκτζή για τα καριοφίλια αλλά και φουσέκια από τους αμυνόμενους.
Ασυνεννοησίες, τοπικισμοί και εγωισμοί καθυστερούν την προαποφασισμένη (249/13-7-1823- έγγραφο Βουλευτικού) αποστολή του Περραιβού με στρατό, τρόφιμα και πολεμοφόδια. Ο τελευταίος αναφέρει ως υπαίτιους της αντίδρασης στη στρατολόγηση εκστρατευτικού σώματος στο Τρίκερι τους Δεληγιάννη και Κολοκοτρώνη, επιθυμώντας τη μη περιφερειακή διάσπαση ελληνικών δυνάμεων μακριά από τον διαρκώς απειλούμενο Μοριά. Η υπεράσπιση της Θεσσαλίας ως προπέτασμα ασφαλείας της νοτιότερης Ελλάδας με την οχύρωση των Τεμπών, ενισχύοντας τις τοπικές εστίες επανάστασης εκτιμάται ως σημαντικό από τον ίδιο και τον Κωλέττη. Το υπουργείο Ναυτικών παρακαλεί τους Ψαριανούς για συνδρομή των Μαγνησιωτών αγωνιστών, με επιτυχή αποστολή αλλά ανεπαρκή βοήθεια.
Στις 23 Ιουλίου ο Περραιβός φτάνει στο Τρίκερι με τρία πλοιάρια αλλά ελάχιστους άντρες, τρόφιμα και πολεμοφόδια. Με τον Καρατάσο αντιλαμβάνονται την κατάσταση: Η Κεντρική Κυβέρνηση στο Μοριά έχει ξεγράψει το πηλιορείτικο κίνημα, το σύνολο των χωριών έχει υπαναχωρήσει, υπονομεύοντας στην ουσία το μέλλον της επανάστασης στην περιοχή. Με πρωτοβουλία του Κιουταχή προσφέρεται συνθηκολόγηση. Ο Καρατάσος στο αδιέξοδο δέχεται, αποφεύγοντας άσκοπη θυσία, διαφυλάσσοντας δυνάμεις, προσανατολιζόμενος τη δράση του σε άλλες περιοχές. Οι αντίθετοι Περραιβός και Γάτσος κατηγορούν τα «καπάκια» του, στη λογική ανταλλαγής της αιχμάλωτης οικογένειάς του στη Θεσσαλονίκη, που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε. Τελικά ο Μακεδόνας διεκπεραιώνεται με το στράτευμά του στη Σκιάθο όπου η επιχείρηση του Τουρκικού στόλου να τους χτυπήσει αποτυγχάνει. Η πρόταση περί ένωσης των καταφυγόντων στρατευμάτων στις Σποράδες για συνέχιση του Αγώνα, μετά την τουρκική κατάληψη της Εύβοιας, δεν ευοδώνεται. Το κίνημα στο Νότιο Πήλιο σβήνει. Ο Μ. Μπασδέκης υπογράφει ράι μπουγιουρδί επιστρέφοντας στη Ζαγορά. Ο Καρατάσος συνεχίζει αγωνιζόμενος σχεδόν σαράντα πέντε χρόνια, σε Ρούμελη, Εύβοια, Κυκλάδες, Πελοπόννησο. Οι μεγάλες επαναστατικές ενέργειες κόπασαν στο Πήλιο αλλά κρατήθηκε μια κινητικότητα άταχτων επιθέσεων ως στίγμα αναδυόμενης διάθεσης ελευθερίας. Το Τρίκερι μεταξύ Ιουνίου 1821-Αυγούστου 1823 αποτέλεσε μόνη ελεύθερη περιοχή στη Μαγνησία. Το 1827 σε νέο αναβρασμό φέρνει καταστροφή της Μιτζέλας, επιτυχές χτύπημα του Τουρκικού στόλου στον Παγασητικό-συμμετέχει η ατμοκίνητη κορβέτα «Καρτερία»- σύντομο πέρασμα του Καρατάσου από το Πήλιο με την πολιορκία των Τούρκων στο Τρίκερι. Στα 1828 δολοφονείται ο Μ. Μπασδέκης από τους κοτζαμπάσηδες της Ζαγοράς.
Τα βιαστικά συμπεράσματα θα αδικήσουν τους πρωταγωνιστές. Προκειμένου να αντιληφθούμε τον κοινωνικοϊστορικό περίγυρο των γεγονότων, πρέπει να κατανοηθεί η ιδιαιτερότητα ενός άλλου κόσμου, διαφορετικού φιλοσοφικού, ψυχοσυναισθηματικού ηθο-εθιμικού αναφορικού πλαισίου, διακοσίων χρόνων απόστασης από του σημερινού 21ου αιώνα. Η σημαντική συμβολή του Πηλίου έδωσε βροντερό «παρών» στο κοινό πανελλήνιο κάλεσμα Ελευθερίας, προσφέροντας χρόνο προετοιμασίας στρατιωτικής πύκνωσης στον νότο, κρατώντας απασχολημένες-διασπασμένες σημαντικές τουρκικές δυνάμεις, ενισχύοντας το συλλογικό επαναστατικό πνεύμα, λειτουργώντας προδρομικά των επαναστατικών κινημάτων του 1854 και 1878.
Τα τοπικά αναφερόμενα συμβάντα από τους παλιότερους λόγιους-ιστοριογράφους και αγωνιστές της εποχής (Α. Γαζής, Χ. Περραιβός, Ρ. Καμηλάρης, Γ. Φιλάρετος), αποτέλεσαν αντικείμενο συστηματικής έρευνας, επιστημονικής σπουδής και δημοσιοποίησης πολυτίμων λεπτομερειών τους, των δασκάλων και λαογράφων Γ. Θωμά και Κ. Λιάπη, που για περισσότερα από 40 χρόνια αφιέρωσαν χρόνο στην αξιοποίηση πρότερων πηγών και την εμβάθυνση-ανάδειξη νέων στοιχείων συνδέοντας το μερικό τοπικό στοιχείο με το γενικό εθνικό συμπεριληπτικό πλαίσιο του Αγώνα για την Ελευθερία.
Πηγές
Σ. Κ. Βαμβακός: Τα εν Θετταλομαγνησία συμβάντα κατά το 1821, Θεσσαλικά Χρονικά 1971
Ι.Κ. Βασδραβέλλης: Η Μακεδονική Λεγεών κατά το 1821, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ 1, 1940
Γ. Θωμάς: Ο Κιουταχής στο Νότιο Πήλιο, Εφ. Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ 1963
Γ. Θωμάς, Η «Σφαγή του Προμυρίου» του Γ. Φιλάρετου, Α (1972).
Γ. Θωμάς: Α. Τζώρτζης-Ένας άγνωστος Θεσσαλός οπλαρχηγός του 1821, Θεσσαλική Εστία 1975
Γ. Θωμάς: Ο Πηλιορείτης οπλαρχηγός Γιώργης Ζορμπάς (1788-1856) 1983
Φ. Ιωάννου: Λόγος Επικήδειος στον Συν/ρχη Ν. Ζορμπά, εφ. ΑΛΗΘΕΙΑ 27/7/1871
Ρ. Καμηλάρης: Γρηγορίου Κωνσταντά Βιογραφία-Λόγοι-Επιστολαί, 1897
Γ. Κορδάτος: Η επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας του 1821, 1977
Κ. Λιάπης, Ο Γέρο Καρατάσιος στη Θεσσαλομαγνησία, Αρχ. Θεσσαλικών Μελετών Δ΄ (1976).
Κ. Λιάπης: Η Μάχη της Γατζέας, Ημερολόγιο Συλλόγου Ερασ. Αλιέων «Ο Τίμιος Σταυρός» 2014
Κ. Λιάπης: Ο «Μεγάλος» Αϊ-Γιώργης του Πηλίου, 1994
Χ. Περραιβός: Πολεμικά Απομνημονεύματα, 1836
Β. Σκουβαράς: Το χρονικό της Συκής, 1959
Χ. Στασινόπουλος: Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, τομ. Α, 1979
Γ. Φιλάρετος: Η σφαγή του Προμυρίου, Ποικίλη Στοά 1896.