120 χρόνια από τον θάνατο του Παύλου Μελά

Του
Απόστολου Τ. Σδρόλια

Πριν από 120 χρόνια, στις 13 Οκτωβρίου 1904, ο ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Παύλος Μελάς, σκοτώθηκε στη Στάτιτσα ή Στάτιστα Καστοριάς, μετά από ενέδρα, από πυρά Τούρκων στρατιωτών. Ο Παύλος Μελάς, υπήρξε μια από τις πιο εμβληματικές μορφές του Μακεδονικού Αγώνα. Γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870, αλλά η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα λίγα χρόνια αργότερα. Φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, απ’ όπου αποφοίτησε ως Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού το 1891. Παντρεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη και απέκτησε δύο παιδιά. Η ανάμειξη του Παύλου Μελά στον Μακεδονικό Αγώνα ήταν καθοριστική. Ανήκε στα ιδρυτικά μέλη της Εθνικής Εταιρείας, μιας μυστικής στρατιωτικής οργάνωσης, που έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο κατά τον «ατυχή» Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Σε συνεργασία με τον Ίωνα Δραγούμη, στάλθηκε το 1904 μαζί με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους Αλέξανδρο Κοντούλη, Αναστάσιο Παπούλα και Γεώργιο Κολοκοτρώνη, σε μυστική αποστολή στη Μακεδονία, κατόπιν εντολής της κυβέρνησης Θεοτόκη, με σκοπό να βολιδοσκοπήσουν τη σκοπιμότητα αποστολής ένοπλων σωμάτων από την Ελλάδα. Η ομάδα των τεσσάρων αξιωματικών, δραστηριοποιήθηκε κυρίως στη δυτική Μακεδονία, αλλά οι κινήσεις τους έγιναν γρήγορα αντιληπτές από τους Τούρκους, οι οποίοι ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την ανάκλησή τους. Μετά από μία ακόμη μυστική αποστολή στη Μακεδονία, ο Π. Μελάς ορίζεται αρχηγός όλων των σωμάτων που δρουν στην περιοχή του Μοναστηρίου και της Καστοριάς. Τον Αύγουστο του 1904, με το ψευδώνυμο καπετάν «Μίκης Ζέζας» περνά τα σύνορα, συνοδευόμενος από Μακεδόνες και Κρήτες αγωνιστές και στα μέσα Σεπτεμβρίου στρατοπεδεύει στην περιοχή της Καστοριάς. Στις 13 Οκτωβρίου, εισέρχεται στο χωριό Στάτιτσα για να αναπαυτεί αυτός και οι άνδρες του. Το απόγευμα όταν πληροφορείται ότι τουρκικό απόσπασμα κινείται στην περιοχή, δεν ανησυχεί ιδιαίτερα, γνωρίζοντας ότι δεν είναι στην πολιτική των Τούρκων να επιτίθενται χωρίς λόγο στις ελληνικές ομάδες, που τους απάλλασσαν από την καταδίωξη των κομιτατζήδων. Ωστόσο – χωρίς ο Μελάς να το γνωρίζει – το απόσπασμα είχε κινητοποιηθεί μετά την παραλαβή ενός παραπλανητικού γράμματος γραμμένο στα ελληνικά που είχε συντάξει ο επικηρυγμένος κομιτατζής Μήτρος Βλάχος και έγραφε ότι στη Στάτιτσα βρισκόταν ο ίδιος, υπολογίζοντας ότι ο Τούρκος επικεφαλής του αποσπάσματος, θα επετίθετο για να τον συλλάβει και να εισπράξει το ποσό της επικήρυξης, χωρίς να γνωρίζει ότι εκεί διανυκτέρευε ελληνικό απόσπασμα. Το χωριό περικυκλώθηκε από τους Τούρκους και σύντομα ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας βρίσκει τον Π. Μελά νεκρό υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Για τις ακριβείς συνθήκες του θανάτου του, υπάρχει πλήθος εκδοχών. Οι μαρτυρίες ποικίλουν για το αν τραυματίστηκε από βόλι των Τούρκων ή των ανδρών του, λόγω τυχαίας εκπυρσοκρότησης του όπλου τους. Άγνωστο είναι επίσης εάν ο Π. Μελάς πέθανε ύστερα από τον τραυματισμό του, ή αυτοκτόνησε, ή ζήτησε από τους άνδρες του να τον αποτελειώσουν για να μην πέσει ζωντανός στα χέρια των Τούρκων. Φαίνεται όμως ότι ο Π. Μελάς ήταν ο μοναδικός νεκρός από ελληνικής πλευράς. Οι σύντροφοί του, άφησαν τη σωρό του στον αχυρώνα του σπιτιού όπου βρίσκονταν και διέφυγαν. Το πρωί της επόμενης μέρας, συνάντησαν τους υπόλοιπους συναγωνιστές τους και τους πληροφόρησαν για τον θάνατο του αρχηγού τους. Την ίδια μέρα, ένας εξ αυτών στάλθηκε στη Στάτιτσα, με σκοπό να περισώσει την σωρό του. Επειδή όμως στο χωριό βρίσκονταν ήδη το τουρκικό απόσπασμα, απέκοψε την κεφαλή του ήρωα και επέστρεψε με αυτή όπου και τάφηκε στο χωριό Πισοδέρι. Ο οθωμανικός στρατός, εντόπισε το ακέφαλο σώμα και το μετέφερε στην Καστοριά. Οι μπέηδες της Καστοριάς ανάγκασαν τον Τούρκο διοικητή της περιοχής να παραδώσει το σώμα του Μελά, το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσι των Ταξιαρχών. Το χωριό Στάτιτσα, μετονομάστηκε το 1927 σε Μελάς και το σπίτι όπου σκοτώθηκε ο Π. Μελάς, μετατράπηκε το 1963 σε μουσείο. Με βασιλικό διάταγμα του 1969, η πρώτη Κυριακή μετά την επέτειο του θανάτου του στις 13 Οκτωβρίου, έχει οριστεί ως «Ημέρα του Μακεδονικού Αγώνος», η οποία είναι δημόσια εορτή για τη Μακεδονία και τη Θράκη. Η εμπλοκή του Π. Μελά στον μακεδονικό αγώνα, υπήρξε καταλυτική και ενέπνευσε πολλούς αγωνιστές οι οποίοι πολέμησαν για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Η ζωή του ήρωα μακεδονομάχου Π. Μελά, έγινε ταινία με πρωταγωνιστές τον Λάκη Κομνηνό, την Καίτη Παπανίκα, τον Φαίδων Γεωργίτση και άλλους μεγάλους ηθοποιούς του ελληνικού κινηματογράφου. Επρόκειτο για ένα ηρωικό πολεμικό μελόδραμα, που σκηνοθέτησε ο Φίλιππος Φυλακτός. Η ταινία προβλήθηκε το 1974 και την παρακολούθησαν οι μαθητές όλων των σχολείων της χώρας! Η ταινία προβάλλει την ύπαρξη ενός «σχεδίου αφελληνισμού» της Μακεδονίας με την εξόντωση των ελληνικών πληθυσμών και την καταναγκαστική αποδοχή της Βουλγαρικής Εξαρχίας και της Βουλγαρικής γλώσσας από όσους έχουν ελληνική συνείδηση. Η προβολή της ταινίας, προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Βουλγαρίας. Ο τότε πρέσβης της στην Αθήνα, διαμαρτυρήθηκε στην ελληνική κυβέρνηση διότι παρουσίαζε τους Βούλγαρους ως θηριώδεις εγκληματίες! Αν και για την εποχή της χαρακτηρίστηκε υπερπαραγωγή «κόβοντας» στην Α’ προβολή της πάνω από 400.000 εισιτήρια μόνο σε Αθήνα και Πειραιά, μετά τη πτώση της δικτατορίας κατέληξε στη λήθη. Τα χρόνια που ακολούθησαν, δεν προβλήθηκε σε καμία κινηματογραφική αίθουσα ή ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι. Δεν είναι τυχαίο πως η ταινία, θεωρήθηκε άτυπα «απαγορευμένη», με εμφανή την προσπάθεια απαξίωσής της λόγω της σύνδεσής της με το στρατιωτικό καθεστώς, σε μια εποχή που ο ελληνικός κινηματογράφος μεγαλούργησε. Ποιος τηλεοπτικός σταθμός άραγε σήμερα θα είχε το θάρρος να την προβάλλει;