Του Δημήτρη Σιάτρα
Στο κέντρο της πόλης του Βόλου βρίσκεται ο πανέμορφος καθεδρικός ναός της, αφιερωμένος στον πολιούχο Άγ. Νικόλαο. Η καθημερινή θέαση του ναού αυτού επαναλαμβάνει αδιάλειπτα την ίδια ζωηρή εντύπωση και επαληθεύει σταθερά την εκτίμηση μιας απαράμιλλης αισθητικής. Συχνά η παρατήρηση μιας λεπτομέρειας στις εξωτερικές όψεις, που είχε ενδεχομένως διαφύγει της προσοχής, ενισχύει και στερεώνει τη συνολική εντύπωση. Είναι, επομένως, φυσικό να σχηματίζεται κάποτε η διερώτηση: πότε και πώς κατασκευάσθηκε ο ναός αυτός;
Αξίζει, συνεπώς, με την ευκαιρία και της σημερινής γιορτής του Αγ. Νικολάου, να ανατρέξει η μνήμη της πόλης στην εποχή που ανεγέρθηκε ο ναός υπό τη σημερινή μορφή (1928-1931). Βέβαια, οι αποφάσεις και οι αρχικές προσπάθειες για τη δημιουργία του είναι κατά 30 τουλάχιστον χρόνια παλιότερες.
Όταν την 21η Ιουνίου του 1898 καταστράφηκε από πυρκαϊά ο υπάρχων τότε στη θέση αυτή, από τα χρόνια της ύστερης Τουρκοκρατίας, μικρός ναός, αποφασίσθηκε σε σύσκεψη των αρχών της πόλης και του Μητροπολίτη Γρηγορίου Φουρτουνιάδη: η δημιουργία καταρχήν προσωρινού ναού για τις ανάγκες των κατοίκων και, στη συνέχεια, η ανέγερση στην ίδια θέση, ενός μεγαλοπρεπούς ναού. Το 1900, επί δημαρχίας Μ. Γεωργιάδη, τέθηκαν τα θεμέλια για την ανέγερση του νέου ποθητού ναού, αλλά η ανέγερση δεν προχώρησε τότε, λόγω έλλειψης συνθηκών στερεότητας του εδάφους. Τελικά, η ανέγερση ξεκίνησε οριστικά στο τέλος της τρίτης δεκαετίας του 20ού αιώνα. Χρειάστηκε στο μεταξύ να αντιμετωπιστούν παντοειδείς δυσχέρειες: διοικητικοί όροι, οικονομικές αδυναμίες, έκτακτες καταστάσεις (συνθήκες πρώτου παγκοσμίου πολέμου), τεχνικά προβλήματα κ.λπ., για να κατασκευαστεί τελικά το αρχιτεκτονικό αυτό κομψοτέχνημα, βάσει σχεδίου που εκπόνησε ο σπουδαίος αρχιτέκτων – μοναδικός στη σύλληψη μορφών ναοδομίας – Αριστοτέλης Ζάχος. Η δημιουργία του ναού υπήρξε εξ αρχής «μέριμνα» και «ενέργεια» του Δήμου Παγασών (Βόλου), ο οποίος στήριξε «τεχνικά» και «οικονομικά» το όλο εγχείρημα. Σε μια δημοσιογραφική συνέντευξή του, λίγο πριν από την τελετή θεμελίωσης του ναού, ο αρχιτέκτων Αριστοτέλης Ζάχος ανέφερε τα εξής: «Το έργον τούτο, προ 30 ολοκλήρων ετών, είχεν ανατεθή προς μελέτην και σχεδιαγράφησιν εις τον αρχιτέκτονα κ. Δημάδην. Η τότε όμως αρξαμένη εκτέλεσις αυτού εσταμάτησε σχεδόν αμέσως, καθ’ όσον αι παρ’ ειδικών επιτροπών γενόμεναι διατρήσεις του εδάφους και εν γένει αι τεχνικαί αυτού έρευναι και δοκιμαί απέδειξαν ότι η εκτελεσθείσα θεμελίωσις δεν ήτο ανάλογος προς τας παρουσιαζομένας εδαφικάς συνθήκας, η εκ των προτέρων μελέτη των οποίων είχε παραμεληθεί, ως μη έδει».
Το 1911 ανατέθηκε στον Αριστοτέλη Ζάχο η εκπόνηση νέου σχεδίου. Το εκπονηθέν όμως νέο σχέδιο δεν τέθηκε σε εφαρμογή, επειδή κρίθηκε εξαιρετικά δαπανηρό και δυσανάλογο προς τα οικονομικά μέσα του Δήμου, δεδομένου ότι η εκτέλεσή του θα στοίχιζε συνολικά γύρω στα 20 εκατομμύρια δραχμές. Για τον λόγο τούτο, ο Αριστοτέλης Ζάχος εκπόνησε ένα ακόμη σχέδιο – αυτό που εφαρμόστηκε τελικά – του οποίου η εκτέλεση προβλέφθηκε ότι θα στοίχιζε γύρω στα 8 εκατομμύρια δραχμές, με εξαίρεση τον εσωτερικό διάκοσμο, του οποίου η δαπάνη προβλεπόταν ότι θα καλυφθεί από εισφορές των πιστών της πόλης. Η εκτέλεση του έργου εξωτερικά και εσωτερικά θα γινόταν, πάντως, βάσει του καταρτισμένου σχεδίου. Για την «εσωτερική εκτέλεση και διακόσμηση» του έργου, ο Αριστοτέλης Ζάχος θα προσέφερε την πολύτιμη πνευματική συμβολή του.
Το καθαυτό τεχνικό έργο ανατέθηκε στην εταιρεία «Λασκό», που διέθετε διακεκριμένους επιστήμονες, οι οποίοι, σε συνεργασία με τον καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Π. Παρασκευόπουλο – που κλήθηκε μάλιστα να παραστεί στην τελετή θεμελίωσης – πραγματοποίησαν επί ένα οκτάμηνο σχετικές μελέτες και έρευνες του εδάφους. Μετά το πέρας αυτών των ερευνών – μελετών, έγιναν αναγκαίες στερεώσεις του εδάφους, προκειμένου να αρχίσει η ανοικοδόμηση. Οι μελέτες και οι εργασίες αυτές, λαμβανομένων υπόψη και των διατιθέμενων μέσων της εποχής, απαίτησαν ένα χρονικό διάστημα, που έδινε «φαινομενικά» την εντύπωση μιας καθυστέρησης στην έναρξη κατασκευής του έργου.
Σε ό,τι αφορά την εσωτερική διακόσμηση του ναού, που θα τελούσε υπό την επίβλεψη του καλλιτέχνη – αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου, προβλεπόταν να ανατεθεί αυτή σε ονομαστούς ζωγράφους και αγιογράφους, όπως ο Κόντογλου, ο Γιολδάσης κ.λπ.
Ιδιαίτερα πρέπει να τονιστούν: η «εξαιρετική προθυμία», η «αφοσίωση» και οι «εσκεμμένες» και τολμηρές αποφάσεις του Δημάρχου Σ. Σπυρίδη, για την εκτέλεση του έργου που υπήρξε όνειρό του. Ο ίδιος εξεφώνησε την 9η Δεκεμβρίου του 1928, κατά την τελετή θεμελίωσης του σημερινού Μητροπολιτικού ναού, τον ακόλουθο λόγο:
«Ο λαός της πόλεως Βόλου καταθέτει σήμερον δι’ εμού τον θεμέλιον λίθον του Μητροπολιτικού Ναού. Ευσεβής πόθος, επί τριάκοντα και πλέον έτη εκτραφείς εις τα στήθη των συμπολιτών μας…, ευοδούται, τέλος, σήμερον. Διά δευτέραν φοράν από της αποτεφρώσεως του παλαιού ναού, παρίσταται η πόλις εν μέσω γενικής κατανύξεως εις την αυτήν τελετήν. Η Δημοτική αρχή… επιλαμβάνεται του δημιουργικού της προγράμματος με την εκτέλεσιν του έργου τούτου, μέλλοντος… να προσδώσει εν κτήριον τέμενος εις τας δεήσεις και προσευχάς ενός λαού ευλαβούς, αλλά και να προικίση την αγαπητήν μας πόλιν με εν απαράμιλλον μνημείον Βυζαντινής τέχνης, οφειλόμενον εις το ωραίον τάλαντον του διαπρεπούς καλλιτέχνου και αρχιτέκτονος κ. Αριστοτέλους Ζάχου. Η Δημοτική αρχή… έθετο ως κύριον μέλημα την οχύρωσιν της εκτελέσεως του έργου, ασφαλίσασα τεχνικήν όσον και πλήρη οικονομικήν επάρκειαν. Ο Δήμος Παγασών, παρά τας πολλαπλάς οικονομικάς του ανάγκας, δεν ενόμισεν ότι έπρεπε να φεισθή δαπάνης δι’ έναν τοιούτον σκοπόν… Η απόφασις του Δημοτικού Συμβουλίου περί εκτελέσεως του έργου δεν υπήρξε απλούν προϊόν θρησκοληψίας. Η διατήρησης και τόνωσις του θρησκευτικού αισθήματος… και αι ιδεώδεις Χριστιανικαί αρεταί… είναι η δημιουργός ζύμη πάσης αληθώς πολιτισμένης και ευγενούς κοινωνίας. Την προαγωγήν των υπέροχων αυτών Χριστιανικών αρετών ηθέλησεν ο Δήμος Παγασών να καλλιεργήσει και κρατύνει υπό εν μεγαλοπρεπές και ιερόν Δώμα…
– Είθε η ανέγερσις του ναού να σημειώση απαρχήν νέας ηθικής ευημερίας διά την πόλιν μας!
– Είθε οι κώδωνές του να ηχούν πάντοτε χαρμοσύνως διά τα μεγάλα γεγονότα της φυλής!
– Είθε να καλούνται οι πιστοί ίνα εντός αυτού αναμέλπωσιν ευχαριστίας προς τον Ύψιστον!
– Είθε ο Ναός ούτος να στεγάση μίαν γενεάν φιλοπρόοδον, ευλαβή, Χριστιανικήν, Ελληνικήν!
– Είθε ο πολιούχος Άγιος Νικόλαος να σκέπη την πόλιν μας!
– Είθε…!
Η δημοσίευση αυτή υπαγορεύθηκε από την πεποίθηση του γράφοντος, ότι: όταν ένα ανθρώπινο έργο προκαλεί το θαυμασμό μας δεν είναι παραδεκτό να αγνοείται ο δημιουργός του (άτομο ή ομάδα) και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτό πραγματοποιήθηκε.
Σημείωση
Βλ. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Παγασών και Τύπο της εποχής, ιδίως «Λαϊκή Φωνή» Βόλου (φύλα 9ης και 10ης Δεκεμβρίου του 1928).